De familie van de mensapen is een lid rijker. Een nieuwe orang-oetansoort hield zich schuil in de bossen van Sumatra. De Tapanuli-orang-oetan is de derde orang-oetansoort en de zevende niet-menselijke mensaap. Maar wie weet hoelang ze er nog zijn? Er zijn er maar 800 en ze leven in een gebied ter grootte van de provincie Utrecht.
Al jaren weten we van het bestaan van twee orang-oetansoorten die in Indonesië leven: de Borneose orang-oetan (Pongo pygmaeus) en de Sumatraanse orang-oetan (Pongo abelii). Beide soorten worden met uitsterven bedreigd.
In de jaren dertig werden meldingen gemaakt van een groep orang-oetans in Tapanuli, ten zuiden van het leefgebied van de Sumatraanse orang-oetan. Maar deze claims zijn nooit volledig geverifieerd. Pas in 1997 herontdekte Erik Meijaard van de Australian National University in Canberra de groep orang-oetans in Tapanuli.
Mieren zijn magnifieke navigators
Mieren zijn in staat tot verbazingwekkende navigatieprestaties. Misschien kan waardering hiervoor helpen om deze insectensoorten te behouden.
Genetische studies toonden aan dat de groep orang-oetans uniek is. Dit was geen verrassing, aangezien de dichtstbijzijnde orang-oetanburen honderd kilometer verderop wonen. In 2013 overleed mannelijke orang-oetan Raya aan verwondingen die hij opliep in een conflict met de lokale bevolking. Wetenschappers konden nu een orang-oetan uit Tapanuli bestuderen en vergelijken met zijn Borneose en Sumatraanse broeders.
Een aap als geen ander
Michael Krützen van de universiteit van Zürich bracht een team van veertig personen samen om Raya te onderzoeken. Ze vergeleken de schedel en het gebit van Raya met dat van 33 andere orang-oetans. Raya’s schedel was kleiner dan dat van leeftijdsgenoten van de andere twee soorten. De hoektanden in de boven- en onderkaak waren significant breder dan die van de Sumatraanse orang-oetan.
Ook het gedrag van de Tapanuli orang-oetan is anders. Mannetjes schrikken rivalen af en trekken vrouwtjes aan met een lange roep die een kilometer verderop nog te horen is. De roep van de Tapanuli orang-oetan is 21 seconden langer dan die van de Borneose. Ze haalden een hogere maximum frequentie dan de Sumatraanse orang-oetan.
Ook werd het genoom nogmaals geanalyseerd. Uit een vergelijking met het genoom van 37 andersoortige orang-oetans bleek dat de Tapanuli orang-oetan significant verschilt van zijn Borneose en Sumatraanse neven. ‘En toen drong het tot ons door dat we te maken hebben met een nieuw soort’, zegt Krützen. Ze noemden de soort Pongo tapanuliensis.
‘Orang-oetans zijn een van de meest intensief bestudeerde tropische dieren. Ze staan icoon voor de conservatie van bedreigde diersoorten’, zegt Meijaard. ‘Hoe kan een heel soort ons nu zijn ontgaan en al die tijd verschuild zijn gebleven voor de wetenschap?’
‘De taxonomische verantwoording voor het scheiden van de soorten is even sterk als die voor het scheiden van Gorilla en Pan (chimpansees)’, zegt Erin Vogel van de Rutgers universiteit in New Brunswick in de Verenigde Staten. Maar, waarschuwt ze, met de anatomische data moeten we met beleid omgaan tot er meer skeletten onderzocht zijn.
De oudste orang-oetan
De genetische analyse geeft ook een kijkje in de evolutionaire geschiedenis van orang-oetans. Fossielen en genetische studies hebben uitgewezen dat orang-oetans zich zo’n 14 miljoen jaar geleden hebben afgesplitst van andere mensapen. Deze groep splitste 3,38 miljoen jaar geleden, toen de Tapanuli orang-oetans zich onderscheidden van de rest, zo blijkt uit de nieuwe onderzoeken. De overblijvers splitsten zich veel later, zo’n 674.000 jaar geleden, met de Borneose en de Sumatraanse orang-oetans als resultaat.
Dat maakt de Tapanuli orang-oetan de oudste van de drie soorten. Krützen denkt dat ze afstammen van orang-oetans die 3 miljoen jaar geleden vanuit Azië migreerden naar wat nu Indonesië is.
Het is onduidelijk waarom de drie orang-oetansoorten gevormd zijn zoals ze zijn. Misschien spelen klimaatveranderingen hierin een rol.
Gedurende de laatste 2,6 miljoen jaar was de zeespiegel lager dan vandaag de dag. In de ijstijd zat veel van het water op aarde gevangen op de polen. Als gevolg daarvan waren de eilanden Borneo, Java en Sumatra vaak verbonden met het vaste land. Samen vormden ze Sundaland. Wanneer het ijs smolt en het zeespiegel steeg, werden de eilanden en het vaste land gescheiden. Het is denkbaar dat daardoor de groepen geïsoleerd raakten op de eilanden.
Op uitsterven
Maar de geschiedenis van de Tapanuli orang-oetan kan wel eens snel afgelopen zijn. Ze zijn beperkt tot een leefgebied van 1000 vierkante kilometer. Modellen voorspellen dat als meer dan 1 procent van de volwassenen – dat zijn acht van de 800 resterende dieren – per jaar verdwijnen, dan sterft de soort uit, zegt Meijaard.
Als je kijkt naar de aantallen, zijn Tapanuli orang-oetans het meest bedreigd van alle mensapen, zegt Vincent Nijman verbonden aan de Oxford Brookes-universiteit in Groot-Brittannië. Van de meeste andere mensapen zijn er tienduizenden.
De soort wordt bedreigd door de jacht en stroperij, door ontbossing voor agriculturele doeleinden en mijnbouw, zegt co-auteur Matthew Nowak van het Sumatran Orangutan Conservation Programme. Daarbovenop dreigt een voorgesteld hydro-elektrisch project de dieren 8 procent van hun leefgebied te ontnemen.
Krützen en Nowak maken zich ook zorgen om de fragmentatie van het leefgebied. De Tapanuli bewonen drie gebieden in de regio Batang Toru. De apen verplaatsen zich tussen de drie gebieden via beboste paden. Maar deze paden verdwijnen, waardoor de orang-oetans ingesloten raken op in kleinere gebieden. Dit heeft inteelt tot gevolg, wat een extra bedreiging oplevert voor de soort, omdat het voorkomen van schadelijke mutaties opgebouwd wordt. Krützen vertelt dat de Tapanuli meer inteelt voorkomt dan bij de Borneose of de Sumatraanse orang-oetan.
Nu hopen de onderzoekers conservatie maatregelen op gang te brengen om het leefgebied van de Tapanuli orang-oetans te beschermen. ‘Als we het Batang Toru woud kunnen behouden, dan beschermen we behalve de Tapanuli orang-oetans ook vele andere diersoorten. Van sommigen weten we misschien niet eens dat ze bestaan en dus ook niet dat ze bedreigd zijn’, zegt Krützen.
Mis niet langer het laatste wetenschapsnieuws en meld je nu gratis aan voor de nieuwsbrief van New Scientist.
Lees verder: