Wij zijn onze gevoelens

Antonio Damasio’s baanbrekende beschrijving van de oorsprong van gevoelens laat zien hoe belangrijk ze zijn voor de menselijke cultuur.

3,8 miljard jaar geleden leefden er al organismen die bestonden uit niet meer dan één enkele cel. Die doodeenvoudige schepsels beschikten weliswaar niet over hersenen, maar ze hadden al wel vernuftige technieken ontwikkeld om zichzelf in leven te houden. Ze waren zelfs al in staat om samen te werken, denk aan bacteriën die samenklonteren in een omgeving waar voedingsstoffen schaars zijn.

Vanuit die overlevingsstrategie van onze eencellige oervoorouders is er een rechte lijn te trekken in de evolutie, helemaal tot aan ons gedrag anno 2019, betoogt Antonio Damasio in De vreemde orde der dingen. Naarmate levensvormen complexer werden, ontstonden er ook zenuwstelsels en uiteindelijk verschenen er organismen die dingen ervaren, gevoelens hebben. Deze gevoelens zijn nu de drijfveren voor ons handelen.

Wetenschappers die de ontwikkeling van de menselijke cultuur — van de uitvinding van de landbouw tot het ontwerpen van kunstmatige intelligentie — proberen te verklaren, kijken vaak naar dingen als probleemoplossend vermogen, creatieve intelligentie, taal en planning. Maar daar ontbreekt nog iets aan, meent Damasio, hoogleraar neurowetenschappen, psychologie en filosofie aan de University of Southern California. Want ondanks al die redelijkheid en intelligentie zou er niets van de grond komen als er niet iets of iemand was die zich er iets aan gelegen liet liggen. Gevoelens zijn wat ons motiveert en gevoelens zijn ook de maatstaf waarmee we antwoorden controleren die onze rede en onze creatieve intelligentie ons geeft.

Onder ‘gevoelens’ schaart Damasio een breed scala aan gewaarwordingen zoals genot en pijn, dorst en honger, macht en wraak. Het feit dat bij gevoelens ons hele lichaam betrokken is, is voor Damasio een belangrijk gegeven. Het brengt hem er onder andere toe te betogen dat bij subjectiviteit — het gevoel van ‘er zijn’ — niet alleen onze hersenen van belang zijn, maar ons hele lijf. Het is voor hem ook reden om aan te nemen dat subjectiviteit en bewustzijn niet alleen aan mensen voorbehouden zijn maar ook in dieren voor kunnen komen.

Damasio durft nogal boude stellingen aan en is duidelijk meer filosoof dan evolutiebioloog. Maar de inzichten die hij biedt zijn prikkelend en bouwen verder aan de brug over de kloof die sinds Descartes gaapt tussen lichaam en geest.