Tekens en symbolen veranderen nogal eens van betekenis. De Engelse natuurkundige Stephen Webb boog zich over de geschiedenis van een aantal en schreef er een fascinerend boek over.
Als je online een bericht leest, volstaat het dat je zesentwintig letters, tien cijfers en enkele leestekens herkent. Werp je een blik op je toetsenbord, dan zie je dat er meer tekens zijn. En wil je in een tekstverwerker een symbool invoegen, dan gaat er werkelijk een wereld voor je open. In het boek Symbolen – Een reis door het rijk der speciale tekens beschrijft Engelsman Stephen Webb honderd door hem gekozen tekens. De meeste komen voor in de zogeheten Unicode Standard, een internationaal gegevensbestand waarin meer dan honderdduizend tekens en symbolen zijn opgenomen en dat ervoor zorgt dat we wereldwijd digitaal tekens op de juist wijze kunnen weergeven op onze computers.
Webb is al geïnteresseerd in typografie sinds hij tijdens zijn studie het programma TeX ontdekte voor het opmaken van zijn proefschrift met vele formules. Pas nu was de tijd rijp voor een boek over symbolen, want het komt vooral voort uit de vele vragen die studenten hem door de jaren hebben gesteld.
Webb: ‘Als je een symbool een paar keer gebruikt, vind je het vanzelfsprekend. Zo moet het ook zijn. Studenten moeten zich richten op een concept, niet op het symbool. Maar het is logisch dat als ze een symbool voor het eerst zien, ze vragen waarom we dat gebruiken. Waarom staat c voor de snelheid van licht, of is de Griekse letter tau (τ) een aanduiding voor een bepaald zwaar deeltje? Als je zo’n vraag krijgt voorgeschoteld, ben je van je à propos en zet je dat aan het denken.’
π€@:-)
Webb is natuurkundige, maar houdt zich aan de universiteit van Portsmouth in het zuiden van Engeland al enige tijd bezig met digitale onderwijsvormen. Daarnaast heeft hij verscheidene studieboeken en populairwetenschappelijke boeken geschreven. Als natuurkundige kiest hij in zijn boek uiteraard voor enkele natuurkundige en wiskundige symbolen, zoals de c uit Einsteins E=mc2 en het getal pi (π), maar ook voor de smiley, het euroteken (€) en het apenstaartje (@). Zelfs enkele tekens voor sterrenbeelden en planeten die sterrenkundigen vrijwel niet meer beheersen, maar graag door astrologen worden gebruikt, passeren de revue.
Het boek is verrassend en tegelijk een feest van herkenning, geschreven met typisch Britse humor. Webb heeft aan het maken veel plezier beleefd. ‘Het vinden van al die tekens en symbolen was ontzettend leuk, en ik heb veel geleerd’, zegt hij enthousiast.
Webb heeft ook een lettertype ontworpen zodat hij enkele symbolen er uit kon laten zien als hij wilde. Is daarmee het thema uitgeput? Webb: ‘Ik heb net gecheckt en Unicode Standard bevat nu 143.859 tekens. Dit boek bevat slechts 0,07 procent daarvan, dus dat biedt nog wel ruimte.’
Tekens van bestaande talen
We kennen allemaal meer symbolen dan we denken. Sommige ontstonden in een ver verleden en andere, zoals het recyclingsymbool en het euroteken, zeer recent. Andere symbolen hebben een spannende evolutie doorgemaakt, en weer andere blijven halsstarrig hun vorm behouden, al verandert hun betekenis soms wel.
En bijna allemaal komen ze in Unicode voor. Dat geldt echter niet voor het de runenschrift dat schrijver J.R.R. Tolkien ontwierp voor zijn verhalen in Midden-Aarde en een letter uit het Klingonalfabet, dat een handvol Star Trek-liefhebbers met trots hanteert. Moeten die niet in Unicode worden opgenomen?
Niet per se, vindt Webb. ‘Hoewel, je kunt erom lachen, maar Klingon is door een taalkundige ontworpen en wellicht kunnen we iets leren van de bestudering van een verzonnen schrift. De prioriteit moet denk ik toch liggen bij het opnemen in Unicode van alle tekens behorend bij bestaande talen.’
Associatie
Sommige van Webbs symboolgeschiedenissen zetten aan het denken. Waarom gebruiken we sommige symbolen niet meer en waarom kleeft er zo’n krachtige associatie aan symbolen zoals het anarchieteken en de swastika, die we kennen als het hakenkruis?
Het succes van het recyclingsymbool, met alle eraan verwante vormen, maakt duidelijk hoe een goed en eenvoudig ontwerp kan beklijven. Webbs beschrijving van de symbolen voor radioactiviteit en biohazards vormt een indirecte uitnodiging om er stil bij te staan dat symbolen vaak cultuur- en tijdsgebonden zijn. Bij sommige oude symbolen kunnen we tegenwoordig moeilijk herkennen wat die aanvankelijk voorstelden. Maar goed, ook enkele letters in dit artikel ontstonden ooit als een symbool voor een huis of een runderkop.
Werk voor een kunstenaar
Sommige nieuwe symbolen waarmee we waarschuwen, hebben misschien niet zo’n eeuwigheidswaarde als we zouden willen. Stel dat er ergens nucleair, chemisch of biologisch afval is opgeslagen en we dat ruimschoots met waarschuwingsborden hebben gemarkeerd. Ongetwijfeld begrijpen we die de komende eeuw nog wel. Maar mogelijk is de levensduur (of halfwaardetijd) van dat gevaarlijke materiaal langer dan die van onze beschaving. Hoe interpreteert over duizend, tienduizend of honderdduizend jaar een intelligent wezen die symbolen?
Webb stelt in zijn boek dat kinderen een doodshoofd kunnen associëren met piraten en wellicht een schat en dat het symbool voor radioactiviteit ze aan een molentje met drie wieken zal doen denken. Webb: ‘Als we over een enorme tijd heen willen communiceren, bijvoorbeeld om te waarschuwen voor een radioactief gevaar, dan lijkt het communicatieprobleem op waar de linguist in de film Arrival mee kampt. Misschien is het niet zo moeilijk als proberen te communiceren met een buitenaardse beschaving, maar je kunt voor de toekomst geen aannames doen over een gedeelde taal of cultuur.’
Hij moet daarbij denken aan het omgekeerde probleem dat die filmmakers hadden. Ze wilden voor de film buitenaardse logogrammen die er vreemd uitzagen maar toch een tikje begrijpelijk waren. Daar lieten ze antropologen en taalkundigen op los, kijkend naar uitgestorven talen over de hele wereld. Het leverde niets op. Uiteindelijk mocht een kunstenaar het karwei klaren.
Ontwerpwedstrijd
Webb: ‘Bij dergelijke langdurige symbolen, zogeheten deep time symbols, is geschreven tekst uit den boze – ik heb al problemen met het lezen van Chaucer, en dat is maar zes eeuwen oud. Hoe zien teksten er over zesduizend of zestigduizend jaar uit? En op kleuren kunnen we niet vertrouwen. Voor mij wijst rood bijvoorbeeld op gevaar, maar in China staat de kleur voor geluk. En over abstracte symbolen kun je redetwisten.’
Misschien iets voor de Verenigde Naties: een wedstrijd om het ontwerp van een waarschuwingssymbool dat de tand des tijds kan doorstaan. Het moet onnodig zijn dat je de betekenis van het symbool moet leren en het moet onafhankelijk van taal en cultuur zijn.
Webb: ‘Het is een probleem waar ik zelf geen oplossing voor weet. Maar het is zeker interessant om over na te denken. Ongetwijfeld hebben volop knappe koppen zich al over die vraag gebogen. Wie een dergelijk doeltreffend symbool ontwerpt, verdient denk ik een enorme prijs.’
