De dubbelbiografie Denken is verrukkelijk laat zien dat je geen Nobelprijswaardige ideeën hoeft te hebben om een sleutelrol te spelen in de wetenschap.
Vraag iemand de grootste fysici van de twintigste eeuw op te sommen en de Leidse hoogleraar theoretische natuurkunde Paul Ehrenfest komt waarschijnlijk niet in het rijtje voor. Toch speelde hij een sleutelrol binnen zijn vakgebied, zo blijkt uit de biografie Denken is verrukkelijk van wetenschapsjournalist Margriet van der Heijden.
Niet alleen was Ehrenfest een begenadigd docent, ook kon hij zich uitstekend nieuwe natuurkundige ideeën eigen maken, de zwakke punten daarin aanwijzen en met slimme aanvullingen komen. Dat maakte hem tot het ideale klankbord voor Einstein, toen die werkte aan zijn algemene relativiteitstheorie. Ook inspireerde hij Bohr bij diens werk aan de quantummechanica. En zijn huis in Leiden vormde een gewilde pleisterplaats voor tal van andere topwetenschappers uit zijn internationale netwerk. Bovendien wist Ehrenfest jong talent onder zijn studenten snel te herkennen en te stimuleren, waardoor hij aan de wieg stond van een generatie aan academische toppers.
Een carrière om tevreden op terug te kijken, zou je zeggen – maar voor de kniezende Ehrenfest was het niet genoeg. Almaar had hij het idee dat hij niet in de schaduw kon staan van zijn voorganger Hendrik Antoon Lorentz en zijn succesvollere tijdgenoten. Uiteindelijk beëindigde hij in 1933 zijn leven, na zijn jongste zoon – die leed aan het syndroom van Down – te hebben doodgeschoten.
Rots in de branding
Waar Ehrenfest vooral zelf niet inzag hoe cruciaal hij was voor de wetenschappelijke wereld van zijn tijd, was het bij Ehrenfests Russische vrouw Tania Afanassjewa de maatschappij die haar niet de carrière gunde die ze had kunnen hebben. Ze had vooruitstrevende ideeën op het gebied van het wiskundeonderwijs én was een fysisch scherpslijper. Als vrouwelijke wetenschapper was er gedurende haar werkzame leven echter weinig meer voor haar weggelegd dan een rol in de coulissen – ook al had Einstein het grootste respect voor haar en werden haar onderwijsideeën uiteindelijk wel degelijk serieus genomen.
Al hebben de wispelturige Ehrenfest en zijn rots in de branding Afanassjewa het dan niet geschopt tot het rijtje Lorentz, Einstein, Bohr; intrigerende personages met een bewogen leven vol omzwervingen waren ze zeker. Bovendien droegen ze, zonder ook maar in de buurt te zijn gekomen van een Nobelprijs, wel degelijk hun steentje bij aan wetenschap en onderwijs.
Plus: liever een boek waarin de levens van nét wat minder grote fysici met liefde wordt uitgediept dan de zoveelste Einsteinbiografie.
