Het brein van de octopus vormt de rode draad in Buitengewoon bewustzijn, Peter Godfrey-Smiths zoektocht naar de rol van het bewustzijn in de evolutie.
Wie geïnteresseerd is in intelligent leven, kan beter niet naar de sterren kijken, maar diep in de oceaan. Dat betoogt althans wetenschapsfilosoof en duiker Peter Godfrey-Smith in zijn boek Buitengewoon bewustzijn. Hierin behandelt hij de vraag hoe en wanneer het gevoel dat er een ‘zelf’ en een ‘ik’ bestaan in de natuur is ontstaan. Daarbij laat hij een breed scala aan dieren de revue passeren, maar de octopus vormt de rode draad.
Nieuwsgierige octopussen
Waarom octopussen? Deze dieren zijn nieuwsgierig en flexibel in nieuwe situaties. Ze vertonen complex gedrag en hebben net als mensen een groot brein. Onze hersenen werken echter heel anders dan die van octopussen. Een groot deel van het zenuwstelsel bevindt zich bij deze koppotigen namelijk in de tentakels. Hierdoor proeven, voelen en bewegen die uit zichzelf – soms zelfs zonder dat de octopus zich daarvan bewust is.
Om te begrijpen hoe de octopus zo’n groot en complex brein kreeg, richt Godfrey-Smith zich niet alleen op de bodem van de zee. Ook neemt hij de lezer mee naar het moment waar onze wegen zich scheidden, zo’n 600 miljoen jaar geleden. In die tijd leefde waarschijnlijk de laatste gemeenschappelijke voorouder van mens en octopus; wellicht een soort worm. Welke eigenschappen had die? Welke omgevingsfactoren bepaalden, toen de evolutionaire levensboom zich bleef vertakken, of het wel of niet nuttig was voor een dier om een groot brein te ontwikkelen?
Niet al dat soort vragen worden volledig beantwoord. Toch is het boek zeker de moeite waard, want je komt alsnog een hoop te weten over het brein en de evolutie.
De ontstaansgeschiedenis van on allemaal
Dat Buitengewoon bewustzijn een filosofisch onderwerp heeft, betekent overigens niet dat het vaag is. Godfrey-Smith formuleert het ontstaan van bewustzijn helder en verwijst vaak naar wetenschappelijke experimenten en theorieën. Daarnaast komt hij met de nodige interessante octopusfeiten op de proppen die niet per se relevant zijn voor zijn grotere punt, maar het boek wel leuker maken om te lezen.
Ook hoopt hij de lezer ertoe te inspireren de oceanen beter te beschermen. ‘Wie in de zee duikt, duikt in de ontstaansgeschiedenis van ons allemaal’, aldus de wetenschapsfilosoof.
ee