Hoe verlies je jezelf?

Transcendente ervaringen, waarbij je zelfbewustzijn een stapje terug doet, lijken goed voor je te zijn. En je hoeft niet eens tot het uiterste te gaan om er de vruchten van te plukken.

Enkele jaren geleden publiceerde psychiater Roland Griffiths de resultaten van intrigerend onderzoek dat hij had gedaan naar mensen die de dood in de ogen keken. Zijn onderzoeksgroep wilde weten of je de angsten en depressieve gevoelens van mensen met een terminale vorm van kanker kunt verminderen door een intense ‘zelfoverstijgende’ ervaring bij hen op te wekken, waarbij hun zelfbesef tijdelijk wegvalt.

51 mensen kregen twee doses van de geestverruimende stof psilocybine, waarvan eerder door Griffiths en anderen was aangetoond dat die ‘mystieke’ ervaringen oproept. Vijf weken na de eerste dosis ­vertoonde 63 procent van de proefpersonen een klinisch significante afname van symptomen van depressiviteit en 51 procent een afname van angstsymptomen. Vijf maanden later zeiden veel proefpersonen nog steeds minder last te hebben van die symptomen.

Frederick Barrett, lid van Griffiths’ onderzoeksgroep aan de Johns Hopkins-­universiteit in Maryland, zegt dat niet ­helemaal duidelijk was of de therapeutische werking volledig viel toe te schrijven aan de transcendente ervaring. Maar ‘veel mensen denken van wel’, zegt hij, ‘en ik ben een van hen’.

Als Barrett gelijk heeft, gaat het om een opvallend voorbeeld van de manier waarop transcendente ervaringen, ook al zijn ze tijdelijk, kunnen zorgen voor een blijvende oppepper van het welbevinden. En ze
hoeven niet zo intens te zijn als de heftige ervaringen die met geestverruimende middelen kunnen worden opgewekt. Alleen al door vol ontzag naar een mooie boom te kijken of je te concentreren op een veel­eisende taak kun je gelukkiger worden, ­minder stress ervaren en vriendelijker zijn voor anderen.

Sommige wetenschappers werken momenteel aan hersenstimulatietechnieken die zulke ervaringen teweeg kunnen brengen, of op z’n minst sneller de positieve effecten van mindfulness en mediteren kunnen oproepen. Wat is daarvoor een geschikte methode?

Astronauten die de aarde vanuit de ruimte zien worden overweldigd door gevoelens van diepe verbondenheid

Eén met je omgeving

Transcendentie, buiten jezelf treden, is niets nieuws. Religieuze rituelen en andere culturele praktijken die daarop gericht zijn, behoren al de hele geschiedenis lang tot de menselijke ervaringen, en waarschijnlijk nog langer. Als concept dat zich wetenschappelijk laat benaderen, is het echter pas terug te voeren op de negentiende eeuw, toen de Amerikaanse psycholoog William James proeven deed om zichzelf in een dergelijke toestand te brengen. ‘We kunnen ervaren dat we één worden met iets dat groter is dan wij en diepe rust in die eenwording vinden’, schreef hij.

Onze kennis over het verschijnsel is er sindsdien wel wat op vooruitgegaan. In een artikel uit 2017 over verschillende soorten van zulke ervaringen definieerde psycholoog David Yaden, eveneens werkzaam aan de Johns Hopkins-universiteit, ze als ‘tijdelijke geestestoestanden met een verlaagd zelfbewustzijn en sterke gevoelens van harmonie’. Van die momenten waarop je niet meer over jezelf nadenkt, waardoor je je één voelt met anderen of met je omgeving. Astronauten die de aarde bezien ­vanuit de ruimte zeggen bijvoorbeeld dat ze worden overweldigd door emoties en gevoelens van diepe verbondenheid met de mensheid. Anderen spreken van vergelijkbare ervaringen tijdens een religieuze openbaring, een bijna-doodervaring, een verondersteld bovennatuurlijk contact of de geboorte van een kind.

Yaden deelt transcendente ervaringen in op basis van intensiteit. Er zijn zeer intensieve ­episodes, waarin je zelfbewustzijn volledig verdwijnt, en minder intensieve varianten, zoals het ontzag dat je ervaart wanneer je in de natuur bent. Maar er is ook de rust of het gevoel van welbevinden dat mensen die aan mindfulness of meditatie doen zeggen te ervaren.

Tientallen jaren ­mediteren kan lei­den tot verdikking van hersengebieden die informatie ­verwerken

Intense ervaringen

In bijna al die gevallen blijken die ervaringen goed voor ons te zijn. Onderzoek uit 2015 wees bijvoorbeeld uit dat proefpersonen die zoiets ontzagwekkends te zien ­kregen als reuzenbomen of spectaculaire filmbeelden van bergen en bossen minder op zichzelf gericht waren en zich in een rollenspel vriendelijker gedroegen dan mensen die iets voorgeschoteld kregen wat geen ontzag wekte.

Aan de andere kant van het spectrum staat het overweldigende gevoel van transcendentie uit Griffiths’ onderzoek naar mystieke ervaringen. Daarin kregen achttien gezonde volwassenen een placebo
of doses psilocybine van verschillende sterkte. Het aandeel proefpersonen dat een mystieke ervaring zei te hebben, was groter onder degenen die het geestverruimende middel kregen en nog groter onder degenen die een hogere dosis kregen. Maar dat viel te verwachten. Verrassender was dat degenen die psilocybine kregen een beter humeur zeiden te hebben, een positievere houding hadden en zich positiever gedroegen. Ook hielden die gunstige effecten aan tot veertien maanden nadat ze het middel hadden gekregen.

Waarom zijn transcendente ervaringen zo goed voor ons? In eerste instantie zou je denken dat het verontrustend of zelfs angstaanjagend is om je zelfbesef te verliezen. En inderdaad zeggen veel mensen dat intense transcendente ervaringen ‘psychologisch veeleisend en complex’ zijn, aldus Yaden. Om die reden wordt scherp toegezien op klinisch onderzoek waarin zulke geestestoestanden worden opgewekt. Maar er zijn veel aanwijzingen uit de klinische psychologie dat een te grote gerichtheid op jezelf negatieve gevolgen kan hebben; die kan bijvoorbeeld wijzen op een depressie. Dat zou kunnen verklaren waarom het nuttig kan zijn om die te dempen, al is het maar tijdelijk.

Hersengebieden die betrokken zijn bij fantasie, worden onderdrukt bij ­meditatie en ­transcendente ­ervaringen

Laat je gaan

We weten inmiddels ook het een en ander over datgene wat zich tijdens zulke transcendente ervaringen afspeelt in de hersenen. Volgens Andrew Newberg, hersen­wetenschapper in het academisch zie­ken­- huis van de Universiteit van Pennsylvania, is met hersenscans herhaaldelijk activiteit van de frontaalkwab aangetoond, het deel van het brein dat een rol speelt bij aandacht en emoties. Ook de pariëtaalkwab is bij transcendente erva­ringen minder actief, wat verband zou kunnen houden met het ­verlies van zelfbewustzijn of zelfbesef.

Het zogeheten default mode network, een onderling verbonden groep hersen­gebieden waarvan men denkt dat ze een rol spelen in de fantasie, in dagdromen en in perspectiefkeuze, wordt bovendien zowel onderdrukt tijdens meditatie als ­tijdens transcendente ervaringen. ‘Waarschijnlijk gaat het om een complexe reeks interacties’, zegt Newberg. ‘En eigenlijk is dat geen verrassing, gezien de rijkdom en de diversiteit van zulke ervaringen.’

Wat zich ook in onze hersenen afspeelt, er is reden om aan te nemen dat we er allemaal van kunnen profiteren als we onszelf eens wat vaker zouden laten gaan. Voor de meeste mensen zijn geestverruimende middelen geen optie. Maar er is een revolutie aan de gang als het gaat om het gebruik ervan in klinische therapieën. De afgelopen jaren hebben onderzoeken uitgewezen dat middelen als MDMA, lsd en ­psilocybine met succes de symptomen kunnen verminderen van uiteenlopende aandoeningen, van zware depressies en angststoornissen tot chronische pijn en posttraumatische stressstoornissen. Maar hoewel dergelijke middelen met meer succes dan andere tot intense transcendente ervaringen leiden, zijn ze in de meeste landen niet toegestaan voor recreatief gebruik.

Van de lastige piste af

Gelukkig zijn er andere mogelijkheden. Voor minder intensieve transcendente ervaringen kun je de natuur in. Of je kunt je overgeven aan activiteiten die je in een flow brengen, een toestand waarin je ‘volledig opgaat in een activiteit die loont’, zegt Richard Huskey van de Universiteit van Californië in Davis. In de loop der jaren heeft onderzoek uitgewezen dat ervaring van flow een burn-out kan voorkomen, het herstelvermogen bevordert en het welbevinden verhoogt. Een onderzoek uit 2020 onder mensen die vanwege corona in ­quarantaine moesten, liet bijvoorbeeld zien dat degenen die zich overgaven aan activiteiten die de flow verhogen zich ­significant beter voelden dan zij die geen flow ervoeren.

Volgens Huskey wijst onderzoek erop dat flow leidt tot meer activiteit in hersendelen die een rol spelen bij de concentratie. Gebieden die te maken hebben met nadenken over jezelf en met negatieve gedachten vertonen juist minder activiteit. ‘Een reden waarom flow nuttig kan zijn als je je beter wilt voelen, is dat onze aandacht erdoor wordt afgeleid van lastige dingen’, zegt hij. ‘Flow verlegt onze aandacht van negatieve gedachten naar iets wat van zichzelf loont.’ Of wie weet, zegt hij, leidt een toestand van flow simpelweg tot ‘intensief lonende, bevredigende ervaringen’ in ons alledaagse leven, die op hun beurt leiden tot een hoger algeheel wel­bevinden.

We weten dat mensen in een toestand van flow komen door zich over te geven aan activiteiten waar ze goed in zijn, maar die tegelijkertijd een uitdaging vormen. Het mooie is dat mensen over het algemeen vrij goed kunnen inschatten wat voor activiteiten dat zijn, zegt Huskey. ‘Ik ga waarschijnlijk geen flow voelen als ik op een makkelijke piste snowboard, maar wel wanneer ik van een lastige piste af ga.’

Gelijkmoedigheidstraining

Al dat soort transcendente ervaringen, van flow tot mystieke episodes als gevolg van psychedelica, zijn van voorbijgaande aard. Het zou onmiskenbaar beter voor ons zijn om langduriger transcendentie te ervaren, of in elk geval op regelmatige basis. Wat ons bij mindfulness brengt, een begrip dat meestal wordt gedefinieerd als ‘in het moment zijn’.

Wat Jay Sanguinetti betreft, neurowetenschapper aan de Universiteit van Arizona, kan mindfulness voor zo’n stabiele geestestoestand zorgen. Hij beschouwt die als een basale toestand die je kunt bereiken via regelmatige ervaringen en emotionele reacties. Volgens hem verwerken je hersenen de hele dag informatie en beslissen ze wat je moet doen en hoe je moet reageren. Sanguinetti: ‘Soms slaat die toestand om in een negatieve emotie, en dat heet dan een depressie. Hij kan ook omslaan in angst: een angststoornis. Dus voor sommige mensen kan hij een probleem worden.’ Onderdeel van een mindfulnesstraining, zegt Sanguinetti, is er een gewoonte van te maken om de manier te veranderen waarop je over je lichaam en de wereld om je heen denkt, zodat je basale gemoedstoestand opschuift naar een die meer geluk verschaft en in balans is.

Een op mindfulness gebaseerde activiteit, namelijk oefenen in gelijkmoedigheid, houdt in dat je kijkt naar een reeks afbeeldingen die een emotie oproepen. Wie dat doet, probeert zich bewust te zijn van de reactie op elke afbeelding. Is die negatief, dan probeert diegene de aandacht weer te richten op het bekijken van de afbeeldingen. ‘Zo verander je je emotionele aanwezigheid in de wereld’, zegt Sanguinetti. ‘Mensen voelen zich daar beter door, omdat ze datgene wat hun emoties aanwakkert kunnen loslaten.’ In deze tijden van oorlog, pandemie en klimaatcrisis, zo voegt hij eraan toe, kan het vermogen om je te wapenen tegen de dreiging die daarvan uitgaat je helpen je op dagelijkse basis beter te voelen.

Korter mediteren

Het probleem met mindfulness, net als met andere vormen van meditatie, is dat het jaren kan duren om de techniek onder de knie te krijgen en er de vruchten van te plukken. Uit één onderzoek bleek bijvoorbeeld dat de amygdala – een onderdeel van de hersenen dat een rol speelt bij het ervaren van emoties – van mensen die minimaal drie jaar mediteerden minder hevig reageerde wanneer ze naar vrolijke of positieve foto’s keken, vergeleken met mensen die niet mediteerden. De reacties van de amygdala op negatieve beelden waren zelfs alleen minder sterk bij mensen die minstens tien jaar mediteerden.

De onderzoekers concludeerden dat langdurige meditatiebeoefening vereist was om de reactie van de amygdala op uitwendige prikkels te kunnen reguleren. Uit ander onderzoek bleek dat tientallen jaren mediteren kan leiden tot een verdikking van hersengebieden die verband houden met aandacht, de waarneming van lichamelijke prikkels en de verwerking van zintuiglijke informatie.

In elk geval zijn uitsluitend mediteerders met tientallen jaren ervaring in staat tot transcendentie. Maar er wordt onderzocht of de voordelen van mindfulness en meditatie op een of andere manier ook sneller kunnen worden behaald. In 2007 sprak de dalai lama over die mogelijkheid tijdens een lezing voor de jaarlijkse conferentie van de Society for Neuroscience in Washington. Hij vroeg de aanwezige onderzoekers iets te bedenken waardoor je sneller een transcendente toestand kon bereiken, zodat je minder lang hoeft te mediteren en meer mensen kunnen profiteren van de voordelen van meditatie.

Stimulatie van de hersenen met gelijkstroom verbeterde de flow van 32 gamers

Ultrageluid en stroomstootjes

Dat is precies waar Sanguinetti, die bij de lezing aanwezig was, aan werkt. Samen met meditatieleraar Shinzen Young bedacht hij een techniek om ultrasoon geluid te richten op specifieke hersen­gebieden, zoals de rechter onderste voorhoofdswinding, die verband houdt met stemmingen en het beheersen van emoties. Het doel is de positieve effecten van meditatie te versterken, zodat de invloed ervan sneller merkbaar wordt.

De techniek staat nog in de kinder­schoenen, maar de eerste resultaten zijn veelbelovend. In een gerandomiseerd, dubbelblind onderzoek onder leiding van Sanguinetti kregen 48 deelnemers óf een placebo, óf werden ze dertig seconden aan het ultrasone geluid blootgesteld. De 24 proefpersonen die met het geluid werden behandeld, maakten twintig tot dertig minuten na de behandeling melding van een significant betere stemming.

In een tweede onderzoek maakten onderzoekers fMRI-scans om verande­ringen in de hersenactiviteit van proef­personen vast te stellen na twee minuten ­hersenstimulatie. Ze constateerden aantoonbare veranderingen in de functionele ­verbondenheid tussen verschillende ­hersengebieden en een duidelijk lagere activiteit van het default mode network.

Iets soortgelijks gaat op voor flow. Een onderzoek uit 2019 liet zien dat stimulatie van de hersenen met gelijkstroom, waarbij stroomstootjes worden gebruikt in plaats van ultrageluid, de flow verbeterde van 32 gamers die deelnamen aan een onderzoek. ‘Als je die techniek toepast op de middenhersenen van de deelnemers, die onder meer verband houden met de verwerking van informatie op het gebied van zelfbewustzijn, dan blijkt dat van invloed op hun vermogen om flow te ervaren’, aldus Huskey. Hij maant wel tot voorzichtigheid, omdat dit het enige onderzoek is dat hij kent waarin de techniek is toegepast om een toestand van flow op te wekken.

Niet het einddoel

Ook Sanguinetti zegt dat er nog een lange weg is te gaan voordat we de hersenen zover kunnen krijgen dat ze een transcendente toestand bereiken. Hij zegt dat zijn techniek is ontworpen om mindfulnesstrainingen te versnellen en te verbeteren, niet om transcendentie op te wekken. Maar hij is optimistisch over het potentieel van dergelijke technieken. ‘Ik denk echt dat de wetenschap op het gebied van psychedelica en die op het gebied van contemplatie samen met de neurotechnologie, waar ik me mee bezighoud, ingrepen kunnen bedenken die mensen helpen gelukkig te worden.’

De waarheid is dat je waarschijnlijk nooit transcendentie zult ervaren, hoe geweldig het uitzicht ook waarvan je geniet, hoe geconcentreerd je ook iets doet of hoe lang je ook mediteert. Maar uiteindelijk is dat geen probleem, aldus Yaden, die zegt dat transcendentie niet het einddoel hoeft te zijn als je je beter wilt voelen. ‘Mediteren heeft nog veel meer voordelen, en hoewel je een transcendente ervaring kunt hebben die uiteindelijk goed voor je is, denk ik niet dat dat het doel van meditatie moet zijn’, zegt hij. ‘In plaats van te proberen een bepaalde geestestoestand te bereiken, kun je je beter overgeven aan waarde­volle, heilzame dingen.’ Als je je daarin dan toch een keer verliest, is dat alleen maar extra mooi.

Dit artikel is verschenen in New Scientist 100. Deze editie vind je in ons digitaal archief.