Verschillende studies laten zien dat de hersenen vaak het doelwit zijn van covid-19. De ziekte beïnvloedt je bewustzijn, cognitie en gedrag, en vergroot mogelijk zelfs het risico op dementie later in het leven.
‘Gelukkig gaat het om slechts een deel van alle geïnfecteerde mensen’, zegt neuroloog Benedict Michael van de Universiteit van Liverpool in het Verenigd Koninkrijk. ‘Maar de mensen die getroffen worden, hebben wel meteen ernstige complicaties.’
Bovendien zijn er gigantisch veel mensen besmet geweest met het coronavirus, waardoor de impact van de ontstane neurologische complicaties op de gezondheidszorg toch groot kan zijn.
Het darmmicrobioom en chronische ziekten
Het microbioom wordt in verband gebracht met ziekten zoals alzheimer, diabetes en het chronischevermoeidheidssyndroom.
Hoe vaak beïnvloedt covid-19 de hersenen?
Vaak. Paul Harrison, hoogleraar psychiatrie aan de Universiteit van Oxford en zijn collega’s analyseerden de dossiers van 236.000 mensen met covid-19. In de zes maanden na infectie werd 34 procent gediagnosticeerd met een neurologische of psychiatrische aandoening. 13 procent van hen kreeg voor het eerst een dergelijke diagnose.
De meeste mensen met covid-19 worden nooit getest of zoeken geen hulp, dus die 34 procent zal niet kloppen als je de hele besmette groep in acht neemt. Maar deze studie wijst er wel op dat wereldwijd een groot aantal mensen te maken krijgt met neurologische complicaties.
Welke neurologische complicaties komen voor?
In een onderzoek met 267 in het ziekenhuis opgenomen covid-19-patiënten in het Verenigd Koninkrijk vonden Michael en zijn collega’s dat bloedingen en stolsels de meest voorkomende hersencomplicaties waren. Ongeveer de helft van de patiënten in de studie had deze klachten.
Andere complicaties zijn onder andere een delirium, hersenontsteking, perifere zenuwbeschadiging, psychose, depressie en angst. Mildere neurologische problemen omvatten hoofdpijn en verlies van reuk of smaak.
Wie loopt het meeste risico op neurologische problemen?
Er is een verband tussen de ernst van de ziekteverloop van covid-19 en de ernst van neurologische problemen, zegt Michael. Maar zijn team identificeerde ook zo’n achthonderd mensen in het Verenigd Koninkrijk bij wie de ernst van de hersencomplicaties niet in verhouding was met de ernst van hun covid-19. Zijn team onderzoekt nu of deze mensen genetische varianten hebben die hen vatbaarder maken voor ernstige neurologische complicaties.
Een kleine studie in Italië vond dat hersenproblemen door covid-19 ernstiger waren in mensen onder de vijftig. Neurowetenschapper Elisa Canu van het San Raffaele-ziekenhuis in Milaan en haar collega’s volgden vijftig mensen die in het ziekenhuis lagen met covid-19. Twee maanden na ziekenhuisontslag had de helft cognitieve problemen die varieerden van aangetast geheugen tot moeite met diepte inschatten. Dat vertelde Canu tijdens een bijeenkomst van de European Academy of Neurology.
Canu vermoedt echter dat dit deels ook het resultaat kan zijn van het feit dat jonge mensen thuis herstellen in plaats van in het ziekenhuis.
Is het effect van covid-19 op de hersenen ongewoon?
Niet echt. Veel andere virussen, zoals de mazelen, polio en het Zikavirus, hebben ook invloed op de hersenen. En ook een ziekenhuisopname met longontsteking, die veroorzaakt kan worden door een virusinfectie, kan bijvoorbeeld leiden tot cognitieve stoornissen. Die problemen duren langer dan een jaar in een derde van de zestigplussers en in een vijfde van de jongere mensen.
Waar wordt de schade eigenlijk door veroorzaakt?
Het coronavirus kan de cellen infecteren die de bloedvaten bij de hersenen bekleden, zegt neuroloog Frank Heppner van het academisch Charité-ziekenhuis in Berlijn. Dit leidt tot ontsteking en mogelijke complicaties zoals beroertes. Maar het virus lijkt niet in staat de bloedhersenbarrière over te steken om het hersenweefsel direct aan te vallen.
Bioinformaticus Andreas Keller van de Duitse Saarland-universiteit en zijn collega’s onderzochten acht mensen die waren overleden aan covid-19. Ze vonden grote veranderingen in genexpressie die karakteristiek zijn voor neurodegeneratieve aandoeningen als alzheimer. Ze denken dat het virus zorgt voor de aanmaak van bepaalde signaalmoleculen, die ontsteking veroorzaken en andere schade die de veelvoorkomende symptomen als hersenmist en vermoeidheid zouden kunnen verklaren.
Kan covid-19 tot de ziekte van Alzheimer leiden?
Als onderdeel van een grote langetermijnstudie die de UK Biobank heet, zijn de hersenen van veertigduizend mensen gescand vóór de pandemie. Nu zijn achthonderd van deze mensen, waarvan vierhonderd positief testten op het virus, opnieuw gescand. De resultaten laten een verlies van grijze stof zien in bepaalde hersengebieden bij de besmette mensen. Dat effect is ook zichtbaar in jonge mensen en mensen met een milde vorm van covid-19.
Een voorpublicatie met deze bevindingen laat de alarmbellen rinkelen bij sommige experts. ‘Het is erg zorgwekkend’, vertelde Scott Gottlieb, voormalig hoofd van de Amerikaanse Food and Drug Administration, aan CBS News. ‘Het suggereert dat covid-19 een ziekte is die voor aanhoudende symptomen kan zorgen.’
Michael denkt dat directe infectie van de reukzenuw de schade veroorzaakt die zich daarna verspreidt over aangrenzende hersengebieden, inclusief gebieden betrokken bij geheugen.
Wat mensen het zorgwekkendst vinden, is de mogelijkheid dat deze hersenschade tot latere consequenties kan leiden. De eerder genoemde voorpublicatie zegt dat de resultaten de mogelijkheid vergroten dat een infectie met SARS-CoV-2 ‘over de tijd kan bijdragen aan de ziekte van Alzheimer of andere vormen van dementie.’
Andere onderzoekers zeggen dat dit aannemelijk is, maar dat het in het ergste geval hooguit een klein aantal mensen zal betreffen. ‘We kunnen de mogelijkheid niet uitsluiten’, zegt Heppner. Maar veel andere virussen hebben dezelfde effecten op de hersenen zonder tot verdere complicaties te leiden. ‘Het zal zeker niet op elke covid-patiënt van toepassing zijn.’
Kunnen we cognitieve problemen behandelen?
De patiënten met ernstige klachten, bijvoorbeeld door een beroerte, zullen waarschijnlijk levenslange problemen ervaren, zegt Michael. Maar voor patiënten met mildere symptomen ziet het er goed uit. ‘In die groep kan je heel hoopvol zijn dat de symptomen verbeteren.’
In een aantal gevallen zijn er effectieve behandelingen beschikbaar. Het virus kan bijvoorbeeld het immuunsysteem aanzetten om de omhulsels van zenuwcellen aan te vallen, wat leidt tot acute gedissemineerde encephalomyelitis. Dit is als een eenmalige aanval van multiple sclerose en kan behandeld worden met steroïden en immunosuppresiva, zegt Michael.
Bij het verlies van reuk is herstel afhankelijk van de mate van schade, zegt Heppner. Als de meeste reukzenuwcellen beschadigd zijn, zal het probleem langdurend zijn.
In Canu’s studie nam het aandeel gehospitaliseerde patiënten met cognitieve problemen af, van de helft bij twee maanden naar een derde bij tien maanden. Zestien procent van de patiënten gaf echter aan een depressie te hebben en achttien procent had posttraumatische stressstoornis bij twee maanden. Die getallen veranderen nauwelijks bij tien maanden.
Voor mensen met dat soort problemen kan cognitieve stimulatietherapie een uitkomst bieden, zegt Canu. Dit kan in ziekenhuizen of met smartphoneapps. Fysieke inspanning is ook heel belangrijk, zegt ze.
