Kort voordat Toetanchamon in het oude Egypte aan de macht kwam, woedde er een periode van religieuze onrust. Voorwerpen uit zijn graftombe wijzen erop dat de farao daar gebruik van maakte om nieuwe begrafenisrituelen in het leven te roepen.
Tussen de gouden schatten in Toetanchamons tombe zijn ook kleibakjes en houten staven gevonden. Deze vormen mogelijk het vroegste bewijs van een belangrijk begrafenisritueel voor oud-Egyptische farao’s. De vondst onderstreept bovendien dat de jonge koning een begrafenis kreeg die afweek van die van andere farao’s.
Toetanchamons negen jaar durende heerschappij, in de 14e eeuw voor Christus, volgde op een periode van religieuze onrust. Een van zijn voorgangers – Achnaton, waarschijnlijk de vader van Toetanchamon – had het traditionele geloof in meerdere goden aan de kant gezet voor een nieuwe religie die zich richtte op de verering van één enkele godheid, de zonnegod Aton.
Uitzicht op het eerste medicijn dat COPD-schade aanpakt
Er zijn nog geen helende medicijnen tegen longziekte COPD. Luke van der Koog heeft nu een eiwit ontdekt dat leidt tot herstel van longweefsel.
Toetanchamon en zijn adviseurs speelden een belangrijke rol in het herstel van de oude religie. Maar dit betekende ook dat zij in de positie waren om traditionele rituelen opnieuw vorm te geven, zegt archeoloog Nicholas Brown van de Yale-universiteit in de VS. Vier kleibakken en vier houten staven die in het graf van Toetanchamon zijn gevonden, leveren hier mogelijk het bewijs voor.
Ontwaken van Osiris
De kleibakjes zijn elk ongeveer 7,5 bij 4,5 centimeter. De houten staven zijn 1,1 meter lang. Brown denkt dat deze voorwerpen zijn gebruikt in een begrafenisritueel dat bekend staat als het ‘ontwaken van Osiris’. Dit ritueel is terug te zien op kunstwerken die enkele tientallen jaren na Toetanchamons heerschappij zijn gemaakt. ‘Ik ben er vrij zeker van dat wat we in de grafkamer van Toetanchamon zien de vroegste bekende uitvoering van dit ritueel is’, zegt Brown.
De bakjes en staven bevonden zich op rieten matten, op slechts 1,5 meter van het hoofdeinde van Toetanchamons sarcofaag. Brown zegt dat dit overeenkomt met wat te zien is op latere kunstwerken die het ritueel van het ontwaken van Osiris vertonen.
In deze kunstwerken wordt de farao – die door zijn dood is veranderd in Osiris, de god van de onderwereld – wakker gemaakt door staven achter zijn hoofd te houden. Brown zegt dat de kleien bakjes ook een cruciaal onderdeel van dit ritueel waren, omdat ze plengoffers bevatten – mogelijk water uit de Nijl – waarvan werd gedacht dat ze het dode lichaam weer tot leven konden wekken. Zulke plengoffers stonden vaak op rieten matten om hun symbolische zuiverheid te beschermen tegen de onzuivere grond.
De kleien bakjes zijn gemaakt van Nijlmodder. Ook dit is belangrijk, zegt Brown, omdat de vruchtbare Nijlgrond ook symbool stond voor Osiris.
Fakkelritueel
Egyptoloog Jacobus van Dijk van de Rijksuniversiteit Groningen is het ermee eens dat de bakjes een ritueel doel hadden – maar hij denkt dat ze gebruikt zijn in een ander ritueel, dat bekend staat als de ‘spreuk van de vier fakkels’. Bij dit ritueel staan vier fakkeldragende gidsen bij de sarcofaag. Ze helpen de dode farao op zijn reis door de onderwereld, alvorens zij hun fakkel doven in kleien bakjes gevuld met de melk van een witte koe. Een wetenschappelijk artikel waarin Van Dijk dit uiteenzet, zal binnenkort verschijnen.
‘Ik denk zeker dat dat ook een goede interpretatie is’, zegt Brown. Hij voegt eraan toe dat de oude Egyptenaren dezelfde voorwerpen vaak op verschillende manieren gebruikten. De kleibakjes kunnen dus voor beide rituelen zijn gebruikt.
Gemummificeerde erectie
Salima Ikram, egyptoloog aan de Amerikaanse Universiteit in Caïro in Egypte, ziet heil in Browns interpretatie. ‘Het is heel goed mogelijk dat wat we zien in Toetanchamons tombe een voorloper is van het Osiris-ritueel’, zegt zij.
Ongeveer tien jaar geleden presenteerde Ikram meer bewijs van nieuwe rituelen bij Toetanchamons graf. Zo was zijn balsemproces ongebruikelijk en is Toetanchamon de enige farao wiens penis in erecte toestand is gemummificeerd. Ook dit is een symbool van Osiris en zijn regeneratieve vermogen.
Ikram denkt dat de oude Egyptenaren extra moeite staken in het benadrukken van de banden tussen de overleden farao en Osiris om zijn legitimiteit en de legitimiteit van de oude religieuze tradities te onderstrepen. ‘De begrafenis verbond Toetanchamon met de koningen uit het eerdere deel van de 18e dynastie, en scheidde hem van Achnaton’, zegt Ikram.
