Sociale media kunnen kinderen aan het lezen zetten

De Volkskrant signaleerde recentelijk: Ontlezing en de krimp van de boekenmarkt, zoals gesignaleerd in de cijfers van de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) over 2022, zijn geen natuurlijk fenomeen. Wat er gebeurt met de Nederlandse literatuur is een gevolg van politieke keuzes. Bezuinigingen op cultuur, de kruideniersbehandeling van iedereen die leeft van de pen, de geringschatting van onze moedertaal, dat zijn besluiten en gedragingen waardoor het Nederlands cultuurgoed terrein verliest. Die ontwikkeling is meer dan jammer: zonder oorspronkelijke, nieuwe en diverse stemmen dreigt het eigen karakter van de Nederlandse taal in een reservaat te belanden, omsingeld door het alomtegenwoordige Engels. Er is niks mis met Engels als zodanig, maar laten we als Nederlanders niet denken dat we de finesses van het Engels net zo beheersen als onze moedertaal. We leren lezen en schrijven in het Nederlands, de meesten van ons spreken thuis Nederlands, onze cultuurdragers schrijven in het Nederlands. Een samenleving die haar taal koestert, draagt dat uit. Dat kan prima, blijkt uit de populariteit van Nederlandstalige muziek. In die sector is geduldig, vastberaden en aandachtig gewerkt aan repertoire in alle relevante genres, van pop tot hiphop, van luisterlied tot cabaret. In de muziek leeft het besef dat een vertaald lied een eigen kunstvorm is, een nieuwe versie van een bestaande boodschap, toegankelijk gemaakt voor andere luisteraars. Het Nederlandstalige boek heeft recht op diezelfde aandacht.

De zoektocht

In Nederland is de zoektocht naar een groter lezerspubliek vooral op jongeren gericht. Dat resulteert erin dat er bijvoorbeeld extra geïnvesteerd wordt in young adult novels of in jongere schrijvers. Want, zoals de Maatschappij Der Nederlandse Letterkunde ( MDNL) stelde zou een oude schrijver ook een jong publiek bereiken, maar een jonge schrijver doet dat net even wat makkelijker.’ Het vreemde is: bij andere vormen van ondervertegenwoordiging gebeurt dat niet. Omdat poortwachters bijvoorbeeld verwachten dat er onder sommige groepen toch al ‘geen leescultuur’ zou zijn, redeneren uitgevers, zouden niet-witte schrijvers vooral door een wit publiek gelezen worden. Hierdoor is het te verwachten dat die schrijvers niet voor een nieuw publiek zullen zorgen. Uitgevers en redacteuren hebben doorgaans, zich baserend op hun eigen verkoopcijfers en op bevindingen van boekhandelaren, een vaag idee van wie hun publiek is. Uit al die puzzelstukjes vormen ze zich een beeld van de lezer. En in de meeste gevallen is dat een wit iemand die veel cultureel kapitaal bezit. Dat leidt ertoe dat jongeren, laagopgeleiden en ook etnische minderheden niet als frequente kopers van boeken worden gezien. Literaire poortwachters verbeelden lezers niet alleen als wit, ze laten ook vaak de diversiteit die er onder niet-wit publiek bestaat buiten beschouwing. De basale algemene taalwetenschap leert ons dat de taal het voertuig is dat onze gedachten, bedoelingen, intenties, creatieve expressies etc. distribueert. Indien er met dit voertuig iets aan de hand is, beginnen alle daaruit voortkomende producten aan kwaliteit in te boeten. Dit is precies wat er nu in Nederland aan de hand is als gevolg waarvan de leesbelangstelling voor het Nederlandse boek achteruit holt. Lezers vinden bijvoorbeeld werken van Vestdijk , Helman en Couperus erg moeilijk om te lezen omdat er veel complexe, samengestelde zinnen in voorkomen. Maar hoe doen ze het dan met werken van Vladimir Nabokov, Marcel Proust, Henry James die qua taligheid met dezelfde complexe zinnen zijn doorkliefd? Een niet te begrijpen keus, behalve als men tijdens het lezen over al deze regels heen walst alsof ze er niet eens in hebben gestaan!

Graadmeter voor taalkwaliteit

De achttiende-eeuwse schrijver Lodewijck van Deijssl schreef in zijn tijd al in De Vaderlander dat het Nederlands een klein arrogant en onbekwaam taalgebiedje zou zijn dat zich als een krakkemikkig vaartuigje stuntelig tussen de rietstengels zou voortbewegen. Degenen die het jammer genoeg voor het zeggen hebben gehad t.a.v. de kwaliteit en opleving van het Nederlands, dat op haar beurt haar weerslag krijgt in het literaire ambacht, hebben het helemaal doen verknallen voor het hele Nederlandse taalbestand. Het begon ergens in de jaren tachtig toen het onderdeel ” opstel schrijven ” uit het vak Nederlands werd geschrapt en waar Willem Frederik Hermans zich de woede mee op de hals haalde. In 1983 werd in samenwerking met de Nederlandse taalunie , het NRC-handelsblad en de faculteit voor Neerlandistiek van de UVA een enquête gehouden naar de kwaliteit van de schriftelijke uitdrukkingsvaardigheid onder studenten. De respondenten bestonden overwegend uit native speakers waar zelfs Surinaamse studenten niet toe bij mochten horen . De uitkomst was lamentabel !! Dit houdt in dat de erosie van het Nederlands taalgebied toen reeds van zich deed horen. Echter, parallel hieraan bleef de bekaktheid t.a.v. de vermeende ongenaakbaarheid van het roemruchte Nederlandse taalbestand onaangetast: de NRC bleef zich wringen in het keurslijf van haar klassieke reputatie een blad te willen zijn , bestemd voor de intelligentsia. Het Hollands Maandblad was(??) uitsluitend ontvankelijk voor inzendingen van scribenten van onaangetaste Nederlandse origine, idem de overige literaire tijdschriften behalve wanneer er t.a.v. inzendingen van auteurs met een anderstalige achtergrond een speciaal themanummer tegenaan werd gegooid. Deze voorzorg was enkel bedoeld om trouwe Nederlandse lezers niet plotseling te vergasten op een exotisch literair canon , vooral wanneer men er emotioneel en cerebraal helemaal niet op was voorbereid. Literaire uitgeverijen zagen geen droog brood in literaire pennenvruchten van auteurs met een exotische achtergrond. Voor hen waren er aparte uitgeverijen zoals In De Knipscheer, Novib etc. waarvan de uitgegeven werken door de pers dan ook met enige meewarigheid, minzaamheid en onverschilligheid werden onthaald. Het toenmalige blad De Haagsche Post had ergens in de jaren tachtig aan dit Hollands verschijnsel een heel themanummer gewijd. Deze beslotenheid, benepenheid, arrogantie etc. hebben er per saldo alleen maar toe geleid dat het Nederlands , ook vanwege het uitsterven van de lezerskring , aan het simplificeren is geraakt. Men had geen behoefte meer om zinnen te bevroeden die getuigden van enige taalvirtuositeit maar die direct en simpel te verhapsnappen moesten zijn. Dit resulteerde in het feit dat het leesniveau van een categorie Nederlanders begon terug te lopen naar waar men ooit aan was begonnen, nl. kinder- en kookboeken!! De overheid voelde zich genoopt om na het opstel, ook de zware scheidingsmuur tussen de spreek-en schrijftaal omlaag te halen en vanzelfsprekend was er dan ook geen plek meer voor samengestelde zinnen, waar normaliter iemands taalvaardigheid aan af te lezen is. Deze trend blijft zich voortzetten en de taalarchitecten zitten geheel buiten mededinging de erosie van het Nederlands taalbestand in een idiote verrukking aan te gapen. Ondanks alles blijven werkgevers zich schrap opstellen tegen sollicitanten met een niet Westerse migratieachtergrond die solliciteren naar een taalgerelateerde functie. Al deze factoren werken desastreus op de ontwikkeling van het Nederlands en dus ook op de kwaliteit van de Nederlandse roman waar wijlen Maarten Van Amerongen ooit het volgende over zei: ” je zou met een Nederlandse roman naar een onbewoond eiland moeten gaan ” .

Taalarrogantie en taalijdelheid niet van deze tijd

Nederlandse periodieken en uitgeverijen hebben een apart zintuig ontwikkeld om er veelbelovende schrijftalenten mee te kunnen detecteren, denken en hopen zij. Hierdoor voorzien ze hun oprit van detectiepoortjes om elk spontaan, vreemd aanbod met een starwars meteen te kunnen vernietigen. Ze hebben niet eens fiducie in schrijvers die ooit eerder bij hen hebben gepubliceerd. Ze veinzen een blind vertrouwen in de aanbeveling die literaire agentschappen bij hen doen. Vroeger hadden literaire tijdschriften de functie om uitgeverijen aan de bel van een auteur te doen trekken. Die tijd lijkt weg geëmancipeerd te zijn. De literaire agentschappen hebben die pastorale zorg op zich genomen maar lijden gelijktijdig aan hetzelfde euvel als de uitgeverijen en periodieken, hetgeen inhoudt het niet te weten wat uitgeverijen en de periodieken van hun literaire wasgoed zullen vinden. Hun commissie en andere grijpstuivers hangen ervan af. De commercie heeft haar schaduw dusdanig weten te trekken over het boekenvak dat zelfs serieuze gerenommeerde literaire uitgeverijen hun auteurs vragen om desnoods met hun schurftige onderbuik aan het stripteasen te slaan opdat zij daardoor enige publieke bekendheid kunnen krijgen. Hoe verkrijg je in letterland bekendheid als het Nederlands op zich aan het eroderen en afkalven is en het leesvolk leesvoer lust waar niet eens een kraakbeen in moet voorkomen laat staan stevige botten waarbij de tanden bij de eerste beet reeds verbrokkelen? Het is qua niveau en complexiteit te vergelijken met de bekende Surinaamse hit: “kleine wasjes, grote wasjes en maar draaien” . Een andere gênante ontwikkeling die eveneens terrein begint te winnen is het leger aan pseudo linguïsten dat een uitgesproken mening meent te hebben van wat eclatant Nederlands is. Doordat een ieder zijn eigen versie t.a.v. wat goed Nederlands is, op het Nederlands blijft drukken, is het Nederlands taalgebied aan het misvormen. Het begon bij Dr. Kuitenbrouwer met zijn Hedenlands waarin hij alle door Nederlanders gemaakte taalfouten ( = spelfout, grammaticale fout, stijlfout, syntactische fout en semantische fout) als het Nieuwe Nederlands presenteerde en waar een ieder zich aan zou dienen te houden. Parallel hieraan kregen wij een zandstorm aan lexicale aberratie, bestaande uit woorden als doekoe, mati, feti, etc. die zich ook een plekje wisten te veroveren in het Nederlandse woordenarmoededom. De native speakers introduceerden vanuit hun brouwerij woorden als fat, chill, cool, chicky etc.die de linguïsten vanuit hun ivorentoren werkeloos volgden. Dit is taalverloedering vanuit het volksinitiatief. Desalniettemin geven uitgeverijen de hoop niet op en blijven zij zich naarstig focussen op nieuw experimenteel talent waarmee zij hopen een keer het altaar in Stockholm te kunnen bestijgen. Gerrit Komrij maakte er een keer de volgende spottende opmerking over: ” terwijl Parijs het met één Proust moet doen zou er in Nederland, als wij ten minste de recensenten en literatuur profeten moeten geloven, ieder jaar een nieuwe Proust worden geboren. Het oudste letterkundige tijdschrift van Nederland, De Gids, heeft een unieke redactie geïnstalleerd die proza voorstaat dat geschreven is in een nieuwkomers idioom. Nederland voelt zich te beschaafd om zich te bezondigen aan boekenverbranding en heeft daarvoor in de plaats iets nieuws bedacht: door de groeiende trend van de erosie van het Nederlands taalgebied komt er automatisch een moment dat er geen leesvolk meer is om werken van de klassieke grootmeesters als Edu Perron, Simon Vestdijk , Louis Couperus etc. te lezen. Dit heet literair resomeren.

Verschil in bejegening en ontvangst

Nederlands best aangeschreven literaire agent Paul Sebes maakt er publiekelijk gewag van dat literaire uitgeverijen de voorkeur geven aan auteurs van Noord-Afrikaanse afkomst. Daarentegen introduceerde sociologe Sandra in haar proefschrift de diversiteitsparadox. Aan de ene kant, stelt ze, blijft het gebrek aan diversiteit vaak onopgemerkt, dus moet er expliciete aandacht voor het thema zijn, om het op de agenda te zetten. Aan de andere kant bevestigen en versterken dergelijke initiatieven vaak de kloof tussen meerderheid en minderheid. Het risico is altijd aanwezig dat je een apart circuit creëert, voor niet-witte kunstenaars en niet-wit publiek. Dat zorgt er niet voor dat literaire instituties inclusiever worden, om filosoof Sara Ahmed te parafraseren, maar juist dat de witheid van het Nederlandse literaire veld in stand gehouden wordt. Het effect hiervan is dat Nederlandse literaire uitgeverijen, literaire tijdschriften, literaire wervers etc. reeds in eerste (hoewel dichtgeknepen) oogopslag het vermeende literaire talent in een Marokkaanse, Turkse, Iraanse, etc. scribent menen te hebben kunnen ontwaren. De ooit werkzame hoofdredactrice van NRC, Ingrid Bongers moest op aandringen van een Nederlandse inzender bevestigend antwoorden op voornoemde onevenwichtigheid en polarisatie. De meeste Surinaamse schrijvers moeten het doen met uitgaven in eigen beheer waarbij hun boeken naast de roti’s, bara’s, etc. in de vitrine’s van Surinaamse toko’s uitgestald liggen. Een enkele Nederlander, Michiel van Kempen genaamd die de eindredactie mocht voeren van een serie literaire tijdschriften , nam er inzendingen in op waarvan het plaatsingscriterium gegrondvest was op nepotisme en favoritisme. Van Kempen is momenteel als hoogleraar Caraibische letteren aan de UVA op non-actief is geplaatst omdat zijn proefschrift Een Geschiedenis van de Surinaamse literatuur teveel overeenkomsten zou vertonen met een onderzoeksrapport over de Surinaamse literatuur van de in Suriname wonende Hagenaar Peter Potter, aldus uitgever en docent Nederlands Robby Parabirsingh van uitgeverij Relicon te Paramaribo. Dit is buitengewoon jammer voor het literair talent van een selecte groep Surinamers omdat die op de inzet en bemiddeling van deze man kon rekenen. Van Kempen was immers degene die er met krachtige persoonlijke lobby deed bewerkstelligen dat Astrid Roemer prestigieuze prijzen als de P.C. Hooftprijs en de Prijs der grote Nederlandse letteren in de wacht kon slepen.

Het huidige taalklimaat

Hoe is het thans gesteld met het huidige taalklimaat in Nederland? Bij de bank genomen hebben zelfs vele leden uit beroepsgroepen als de advocatuur, de justitie, de politie , de sociale dienstverlening etc. moeite met het begrijpend lezen. Ze vliegen tijdens het lezen van een stuk tekst met de vingers als crossers over de regels daarbij soms met de mond scherpe bocht geluiden producerend. Als ze vervolgens uitleggen wat ze begrepen menen te hebben is de conclusie dat ze hun leestempo best iets bescheidener hadden kunnen houden. Tot op heden nog worden immense en zeer kwalijke taalfouten van Nederlanders afgedaan als ‘een tikfoutje’ terwijl een enkele grammaticale oneffenheid bij een migrant bijvoorbeeld gelijk een Hollywood filmopname bloot en belachelijk op de geestelijke lichtbalk te kijk wordt gezet. Ligt hier overigens een boodschap/ signaal aan ten grondslag? Door de tentakels en voelsprieten voortdurend gericht te houden op de vermeende taalachterstand bij migranten, hetgeen ooit migranten-welzijnswerkers zelf ook met hun achterban deden om de openstelling van de subsidiegeldkraan op maximum te houden, is de controle over de eigen tanende taalbeheersing bij Nederlanders geheel weggeëbd, terwijl migranten zich terecht ontmoedigd beginnen te voelen het Nederlands actief te leren. Een komisch verschijnsel zoals Bovenkerk dat ooit constateerde en dat eveneens in het oog springt, is het feit dat werknemers liever een matig opgeleide allochtoon met een zeer basale taalbeheersing in dienst nemen dan één
die academisch rijkelijk gebrevetteerd is en daarnaast ook blijk geeft van een roemruchte
taalbeheersing. Hierdoor blijft nog steeds de vraag ergens talmen waar Nederlanders heen willen met hun actie om migranten verplicht Nederlands te laten leren, terwijl ze met hun houding zoals hierboven geïllustreerd er juist het tegendeel van schijnen te menen. Sinds er sprake is van de aanwas van taaldorstige migranten is het verzorgen van Nederlands aan deze categorie een absolute big business. Het feit dat er miljoenen aan taalsubsidie gefraudeerd is door taalkiosken, is misschien lang niet het ergste. Een recent gepubliceerde uitkomst ten aanzien van de taaldraagkracht bij nieuwe taaltappers, wees uit dat de doelgroep er nog steeds niet mee, op zelfs basaal niveau uit de voeten kan. Waar ligt dat aan? Het antwoord op deze vraag is veel complexer dan het zou kunnen doen vermoeden.