Europa is een raadsel. Deze maan van Jupiter heeft een ijzig oppervlak vol mysterieuze strepen, met daaronder hoogstwaarschijnlijk een reusachtige oceaan. In die oceaan zou heel misschien wel eens leven kunnen zitten. De Europese ruimtevaartorganisatie ESA gaat op onderzoek uit.
Vrijdag 14 april, om 14.14 heeft de Europese ruimtevaartorganisatie ESA de Jupiter Icy Moons Explorer, kortweg JUICE, gelanceerd aan boord van een Ariane 5-raket. Die sonde gaat een bezoek brengen aan Europa en nog twee andere manen van de planeet Jupiter: Ganymedes en Callisto. JUICE zal vertrekken aan boord van een Ariane-5-raket vanaf de lanceerbasis Kourou in Frans Guyana en zal in 2031 aankomen bij Jupiter, de grootste planeet van ons zonnestelsel.
Update 14 april: Vrijdag 14 april om 14.14 uur is JUICE met succes gelanceerd.
‘Als we iets buitenaards ontmoeten, dan is het een machine’
Oude sterren en pril leven – dat zijn de onderwerpen waar het hart van sterrenkundige Leen Decin harder van gaat kloppen.
Geen stenig oppervlak
Jupiter heeft 95 bekende manen. Europa, Ganymedes, Callisto en Io zijn de grootste en werden al in 1610 ontdekt door Galileo Galilei. Eeuwenlang bleven zij slechts lichte puntjes in telescoopbeelden. In 1979 schoot ruimtesonde Voyager de eerste scherpe beelden van onder andere Europa.
Die beelden waren verrassend: in plaats van een stenig oppervlak vol kraters, zoals bijvoorbeeld dat van onze maan, zag Europa eruit als een ijsbaan na een dagje schaatsles voor beginners: vol strepen, kronkelende lijnen en rommelige hoekjes. Op beelden die later werden gemaakt door onder andere de ruimtesondes Galileo, New Horizons (op weg naar Pluto) en Juno, was hetzelfde te zien.
Constant gekneed
Langzaam begonnen planeetonderzoekers te begrijpen wat er aan de hand was. Europa is geen stijfbevroren klont steen en ijs, maar herbergt onder zijn oppervlak een gigantische oceaan van vloeibaar water. Dat het geen ijs is, komt door getijdewerking. Door de zwaartekracht van de gigantische buurman Jupiter wordt het binnenste van de maan voortdurend gekneed, een effect vergelijkbaar met getijden die onze maan opwekt in onze oceanen.
Dat betekent dat Europa’s buitenkant een relatief dunne ijskorst is, drijvend op een oceaan met misschien wel drie keer zo veel water als alle aardse oceanen. De strepen zijn mogelijk scheuren. De ijskorst is namelijk voortdurend in beweging, net als de tektonische platen op aarde, wat ook verklaart waarom er op Europa nauwelijks inslagkraters te zien zijn. Het oppervlak wordt voortdurend vernieuwd.
Als er een oceaan is, zwemt daarin misschien ook wel wat rond. We weten immers dat het aardse leven in de oceanen is begonnen. ‘Ik verwacht dat er in die oceanen wel elementaire vormen van leven zijn’, zei Bert Vermeersen, hoogleraar planetaire exploratie aan de TU Delft tegen NTR Wetenschap. ‘Op aarde weten we dat er leven is en er zijn vier basiscondities voor leven: water, bouw- en voedingsstoffen, energie en heel veel tijd en stabiliteit van de leefomgeving. Die vier eigenschappen zijn aanwezig op Europa.’
Cruciale metingen
Mochten er onder die ijskorst buitenaardse walvissen ronddartelen, dan zullen we die deze keer niet ontdekken, is de verwachting. De ruimtesonde zal maar twee keer rakelings langs Europa schieten, op slechts 400 kilometer afstand. ‘Deze keer zullen we vooral de habitat karakteriseren’, aldus Vermeersen.
Aan boord van de ruimtesonde zijn camera’s, radio-antennes, laserinstrumenten om hoogteverschillen op het maanoppervlak te meten en ook apparatuur om het licht te analyseren en iets te zeggen over de chemische samenstelling van Europa’s oppervlak.
Cruciale metingen worden verwacht van een radar die ook onder het ijs kan kijken en daarmee hopelijk de wetenschappelijke discussie kan beslechten over hoe dik Europa’s ijskorst nu precies is: ongeveer tien kilometer of misschien wel het tienvoudige daarvan.
Geiserwater
Toch is er wel enige hoop op een spectaculaire verrassing: in 2012 zag de Hubbletelescoop dat er tussen Europa’s ijsspleten af en toe pluimen omhoogschieten van snel bevriezende waterdamp. Mochten in dat geiserwater micro-organismen zitten, dan is het ook weer niet helemaal uitgesloten dat we daar een spoor van oppikken.
Bovendien krijgt JUICE versterking. Volgend jaar lanceert de Noord-Amerikaanse ruimtevaartorganisatie Nasa ruimtesonde Europa Clipper. In 2031 moet ook die sonde bij Jupiter aankomen. Nasa heeft ook nog serieuze plannen om een sonde te maken die op Europa zal landen, de Europa Lander. Een ruimtesonde met een onderzeeër aan boord die op Europa landt en zich door de ijskorst heenboort, is voorlopig nog vooral een wetenschappelijke natte droom.
JUICE zal na zijn twee bliksembezoekjes doorreizen naar de ijsmanen Callisto en Ganymedes. Van Ganymedes, groter dan de planeet Mercurius, wordt vermoed dat ook die een ondergrondse oceaan heeft. Callisto lijkt daarentegen een ‘dode’ maan, waar geologisch gesproken maar weinig gebeurt. Of dat ook echt het geval is, zal moeten blijken. Planeetonderzoekers laten zich in elk geval graag verrassen.
