Dankzij kolonisatie, handel en andere reisbewegingen van mensen kon malaria zich over de wereld verspreiden. Dat blijkt uit grootschalig archeologisch en genetisch onderzoek.
Malaria is een van de dodelijkste infectieziekten ter wereld. Volgens schattingen raken er jaarlijks 250 miljoen mensen besmet met malaria, waarvan er 600 duizend sterven. De ziekte gaat al duizenden jaren rond, en wordt veroorzaakt door parasieten die je lichaam binnenkomen via de beet van geïnfecteerde muggen.
Tegenwoordig komt malaria vooral voor in de tropen en subtropen, maar dat was niet altijd het geval. Een eeuw geleden reikte het verspreidingsgebied van malaria nog tot Zuid-Canada, Scandinavië en zelfs Siberië. Pas een halve eeuw geleden werd malaria uitgeroeid in Europa.
Zullen we ooit zelf een optimaal microbioom kunnen ontwerpen?
Je microbioom optimaliseren is zo eenvoudig nog niet.
Een grootschalig onderzoek, met wetenschappers uit 21 verschillende landen, laat nu zien hoe malaria zich in het verleden over de wereld kon verspreiden. De resultaten verschenen in het vakblad Nature.
Ziekteverslag
‘Wat we hiervoor wisten over de verspreiding van malaria kwam onder meer van het bestuderen van oude teksten, waarin bijvoorbeeld een koortspatroon beschreven werd dat kenmerkend is voor malaria’, vertelt geneticus en evolutiebioloog Megan Michel, van het Max Planck Instituut voor Evolutionaire Antropologie in Duitsland. ‘Het probleem was dat we niet verder terug konden kijken dan de geschreven verslagen. En we wisten dus ook niets over de verspreiding van malaria in gebieden zonder schrift.’
Sinds een paar jaar is het mogelijk om het genoom – de genetische informatie – van ziekteverwekkers zoals de malariaparasieten te reconstrueren uit oude botten. Onder leiding van Michel heeft een grote internationale onderzoekersgroep gegrasduind door archeologische en genetische data, op zoek naar individuen die mogelijk besmet waren met malaria. Zo konden ze aan de hand van 36 bevestigde malaria-gevallen de ziekte in kaart brengen over een periode van 5.500 jaar en over vijf continenten.
‘We keken naar het genoom van de twee soorten malariaparasieten die nu – en waarschijnlijk ook in het verleden – het meest voorkomen: Plasmodium vivax en Plasmodium falciparum’, zegt Michel. ‘Plasmodium falciparum veroorzaakt de meeste sterfgevallen, en komt vooral voor bij tropische temperaturen. Plasmodium vivax kan ook in koudere klimaten overleven. Die vonden we daarom ook bij individuen die ongeveer 5000 jaar geleden in Europa leefden.’
Malaria in Amerika
‘Een van de belangrijkste bevindingen van het onderzoek is de verspreiding van malaria in Noord-, Midden- en Zuid-Amerika’, zegt Michel. ‘Binnen de wetenschap was er discussie over hoe de twee meestvoorkomende malariasoorten, die waarschijnlijk beide ontstonden in Afrika, daar beland zijn.’
Michel en haar collega’s hebben aangetoond dat Plasmodium vivax waarschijnlijk meekwam tijdens de kolonisatie door Europeanen. Dat leiden ze af uit goed bewaarde menselijke resten bij de archeologische vindplaats Laguna de los Cóndore, in wat nu Peru is. Het gereconstrueerde genoom van de parasiet die daarin gevonden is, lijkt erg op dat van malariaparasieten die toen in Europa voorkwamen.
‘Plasmodium falciparum heeft ook een interessant verhaal, vind ik’, vervolgt Michel. ‘Daarbij zien we dat varianten die nu in Amerika voorkomen erg lijken op de huidige Afrikaanse varianten en juist niet op Europese. Dat wijst erop dat die soort naar Amerika is gekomen via de trans-Atlantische slavenhandel.’
Hoog en droog
Het meest verrassende malaria-geval dat de onderzoekers tegenkwamen, was een zieke die ongeveer 800 jaar voor Christus stierf op 2.800 meter boven zeeniveau. Hij leefde een gebied in de Himalaya dat nu Nepal is. Michel: ‘Toen we dit individu vonden, dachten we eerst dat er een fout gemaakt was. Dit gebied is namelijk te koud en droog voor de parasiet om te overleven. Het is een van de laatste plekken waar je een tropische ziekte als malaria verwacht.’
Uit gesprekken met de lokale archeologen leerde de onderzoeksgroep dat er bij de menselijke resten ook objecten waren gevonden die afkomstig leken uit een gebied in Zuid-Azië waar nu India ligt. ‘We denken dat dit individu naar dit lager geleden gebied reisde, bijvoorbeeld voor handel, daar malaria opliep en terugkeerde’, vertelt Michel ‘Dit is een zeldzame en interessante vondst, omdat we uit de infectie kunnen afleiden dat iemand in zijn leven naar een andere regio en terug gereisd is.’
Reislust
Deze bevindingen laten zien dat de reislust van mensen – voor kolonisatie, handel of andere redenen – belangrijk was voor de verspreiding van malaria in het verteleden, zegt Michel. De onderzoekers vonden bijvoorbeeld ook aanwijzingen dat malaria rond de zestiende eeuw waarschijnlijk met gerekruteerde soldaten uit het Middellandse Zeegebied meekwam naar België.
Michel hoopt dat deze bevindingen pas het begin zijn. ‘Het is belangrijk om te weten waar deze ziekte in het verleden voorkwam, omdat we hier in de toekomst, onder andere door het snel veranderende klimaat, misschien weer mee te maken krijgen. Ook hoop ik dat we meer zullen leren over hoe het genoom van de parasieten veranderde in de loop der tijd. Misschien kunnen we dan ook beter begrijpen hoe het zich ontwikkelde tot de kwaadaardige ziekteverwekker die het nu is, en die nog steeds een gevaar vormt voor de gezondheid in grote delen van de wereld . Dat zou ons kunnen helpen bij het bestrijden van de ziekte.’
