Oudste stercatalogus ter wereld teruggevonden

Oudheidkundigen hebben achter een middeleeuwse tekst een fragment uit een ruim tweeduizend jaar oude stercatalogus teruggevonden. De verloren gewaande catalogus werd in de tweede eeuw voor Christus gemaakt door de Griekse sterrenkundige Hipparchus.

Op een oud stuk perkament is een tekst gevonden die onderdeel lijkt van de stercatalogus van Hipparchus. Wetenschappers zoeken al eeuwen naar deze catalogus. Het perkament is in het bezit van het Museum van de Bijbel in Washington D.C. en onderdeel van de Codex Climaci Rescriptus, een manuscript uit een Egyptisch klooster.

Hipparchus

Hipparchus wordt beschouwd als een van de grootste sterrenkundigen uit de Griekse oudheid. Hij was bijvoorbeeld de eerste die de locaties van sterren definieerde met twee coördinaten en die sterren verspreid over de hele hemel in kaart bracht. Ook ontdekte hij dat de draaias van de aarde langzaam van richting verandert.

LEES OOK

‘Als we iets buitenaards ontmoeten, dan is het een machine’

Oude sterren en pril leven – dat zijn de onderwerpen waar het hart van sterrenkundige Leen Decin harder van gaat kloppen.

In de tweede eeuw voor Christus bestonden er nog geen telescopen. Hipparchus deed zijn waarnemingen dus waarschijnlijk met een kijkbuis, die verstorend omgevingslicht buitensloot.

Wetenschappers hadden al eeuwen hun vermoedens over het bestaan van de stercatalogus van Hipparchus, omdat er in andere oude bronnen naar verwezen wordt. James Evans, astrohistoricus aan de Universiteit van Puget Sound in de VS, beschrijft de vondst als ‘zeldzaam’ en ‘opmerkelijk’. Hij zegt dat dit bewijst dat Hipparchus inderdaad de sterrenhemel in kaart bracht, voor zover bekend eeuwen voor anderen dat deden.

Weggekrabde tekst

De ontdekking van het stukje stercatalogus was een verrassing voor de Britse en Franse onderzoekers die de Codex Climaci Rescriptus aan het bestuderen waren. Dit manuscript bestaat uit christelijke teksten die in de negende en tiende eeuw na Christus zijn opgetekend. Toen de onderzoekers het perkament waar de teksten op geschreven zijn onder de loep namen, ontdekten ze dat dat het gaat om een zogeheten palimpsest. Dat is een stuk perkament dat is schoongemaakt om het opnieuw te kunnen beschrijven.

Het stukje stercatalogus was dus weggevaagd en overschreven met christelijke teksten. Dat de onderzoekers het toch konden lezen, was te danken aan een moderne multispectrale camera. Hiermee maakten de onderzoekers tientallen foto’s van het vel perkament, waarbij ze telkens keken naar andere kleuren licht. Computeralgoritmen analyseerden die beelden vervolgens om te achterhalen welke combinatie van foto’s de weggekrabde tekst het beste zichtbaar maakt.

Stercatalogus

De stercatalogus van Hipparchus bevatte oorspronkelijk waarschijnlijk honderden sterren. In het teruggevonden stukje tekst, van ongeveer één vel lang, staat de positie van het sterrenbeeld Noorderkroon (Corona Borealis) beschreven. De tekst geeft de coördinaten van vier sterren in dat sterrenbeeld: de meest noordelijke, zuidelijke, oostelijk en westelijke.

Het is lastig om helemaal zeker te weten dat de gevonden tekst van Hipparchus is. Maar er zijn sterke aanwijzingen dat de Griekse sterrenkundige inderdaad de auteur was. Zo komt de schrijfstijl en het gebruikte coördinatenstelsel overeen met de enige tekst van Hipparchus die wel bewaard is gebleven.

Bovendien konden onderzoekers de beschreven coördinaten gebruiken om te controleren wanneer de waarnemingen zijn gedaan. Dankzij de nauwkeurige beschrijving ervan achterhaalden ze dat de waarnemingen uit ongeveer 129 voor Christus stammen. Dit is de periode waarin Hipparchus werkzaam was.

Ptolemaeus

Voor deze ontdekking stamde de oudst bewaard gebleven stercatalogus uit de tweede eeuw na Christus. Dat was de lijst met duizend sterposities die de Griekse sterrenkundige Claudius Ptolemaeus noteerde in zijn boek de Almagest. De catalogus van Hipparchus is niet alleen veel ouder, maar blijkt bovendien nauwkeuriger dan die van Ptolemaeus. Beide catalogi bevatten waarschijnlijk observaties van bijna elke zichtbare ster aan de hemel. Dit betekent dat er ontelbaar veel uren aan werk in zit.

De kans is groot dat dit niet de laatste verrassende ontdekking is van een eeuwenoude tekst. Alleen al in Europa liggen er duizenden palimpsests in bibliotheken te wachten om ontrafeld te worden.