In een tweede-eeuwse, oud-Egyptische mok, die de vorm heeft van het hoofd van de godheid Bes, vonden onderzoekers hallucinogene stoffen. Met dit onderzoek hopen archeologen nieuw licht te werpen op rituelen rondom Bes in het oude Egypte.
Een team van Amerikaanse en Italiaanse scheikundigen en archeologen heeft alle chemische componenten van de inhoud van een tweede-eeuwse Egyptische Bes-mok in kaart gebracht. Een deel van de ingrediënten bleek hallucinogene eigenschappen te hebben. Het team vond ook sporen van menselijke lichaamsvloeistoffen. De onderzoekers hopen met hun onderzoek bij te dragen aan een beter begrip van de rituele cultuur rondom de godheid Bes.
Geestverruimende wijnruit
De oude Egyptenaren vereerden eeuwenlang Bes, een dwergachtig figuur dat geassocieerd werd met bescherming, vruchtbaarheid en geneeskracht. Hoewel archeologen vazen, mokken en kannen in de vorm van het hoofd van Bes hebben gevonden uit een periode die bijna tweeduizend jaar omspant, is er maar weinig bekend over de functie van deze vazen.
Waarom een inpoldering in de Biesbosch alles zegt over het landbouwbeleid van afgelopen eeuw
Eerst de boerderij, dan pas de natuur: de agrarische sector staat er bij veel mensen niet goed op. Historicus Marij Leenders beschrijft in haar onderz ...
Om hier meer over te weten te komen, voerden scheikundigen een analyse uit op de inhoud van zo’n Besmok. Met behulp van onder andere massaspectrometrie, chromatografie en PCR brachten zij de eiwitten, genen en andere organische stoffen in kaart die in de mok waren achtergebleven. Ze publiceerden de resultaten in het wetenschappelijk tijdschrift Scientific Reports.
In de mok vonden de onderzoekers restanten van verschillende planten. Een aantal daarvan heeft hallucinogene eigenschappen. Zo bevatte de mok resten van de Syrische wijnruit (Peganum harmala). Het eten van deze plant werkt geestverruimend en veroorzaakt visioenen. Bovendien kan de plant zowel bevallingen als abortussen opwekken.
Het team vond ook resten van de blauwe waterlelie (Nymphaea caerulea), die een bedwelmend effect heeft. De Egyptenaren gebruikten deze plant vanwege deze medicinale werking. Daarnaast legde de analyse sporen bloot van een aantal planten die behoren tot het geslacht Cleome. Om welke planten het oorspronkelijk ging, kunnen de onderzoekers niet met zekerheid zeggen, maar sommige planten uit deze familie worden ook tegenwoordig nog gebruikt in traditionele geneeskunde, zoals de Cleome gynandra L. en de Cleome chrysantha Decne.
Moedermelk en druivenschillen
De Besmok bevatte ook alcoholresten, waarschijnlijk afkomstig van gefermenteerde druivenschillen. De verering van Bes veranderde door de eeuwen heen, maar ging vaak gepaard met alcoholconsumptie. De aanwezigheid van deze planten werpt nieuw licht op de substanties die gebruikt werden tijdens rituelen om Bes aan te roepen, zegt archeoloog Ada Nifosi van de Universiteit van Kent in het Verenigd Koninkrijk. ‘De droomstaat die deze stoffen opwekken, voegt een ander en alternatief perspectief toe aan het idee van beschonken bier- of wijndrinkers die rituelen uitvoerden.’
Het team vond daarnaast sporen van honing, zoethout, sesamzaad, tarwe en pijnboompitten. De onderzoekers denken dat deze werden toegevoegd om smaak aan het brouwsel te geven.
In de mok zaten ook menselijke eiwitten. Soms duidt dit bij archeologisch onderzoek slechts op besmetting van het onderzoeksobject, maar in dit geval waren er te veel van dit soort eiwitten aanwezig. De eiwitten kwamen uit moedermelk, bloed en slijm uit de mond of vagina.
Bedwelming in de Beskamers
Op basis van deze ingrediëntenlijst suggereren de onderzoekers dat de mok gebruikt werd bij rituelen die plaatsvonden in de zogenaamde Beskamers, vier ruimtes in de necropolis Saqqara. Volgens de onderzoekers is het mogelijk dat mensen daar een priester bezochten die hen het mengsel toediende om in een soort trance te komen. Vanwege de aanwezigheid van de gevonden lichaamsvloeistoffen in de mok denken de onderzoekers dat het in dat geval ging om vrouwen die zich zorgen maakten om hun zwangerschap of bevalling.
Historicus Branko van Oppen, die werkt bij het Tampa Museum of Art in Florida waar de mok zich bevindt en meewerkte aan het onderzoek: ‘De geestverruimende middelen in de drank zullen hen geholpen hebben met het beantwoorden van nijpende vragen, door middel van een droomvisioen.’ Er is een voorbeeld bekend van een ritueel elders in Egypte waarbij mensen in slaap werden gebracht om dromen van Bes te ontvangen, mogelijk in relatie tot bevruchting.
Er zijn echter nooit Besmokken of -vazen gevonden in de Beskamers. Bovendien is niet bekend waar de mok die de onderzoekers analyseerden precies gevonden is. De mok behoorde lang tot de privécollectie van een zekere David S. Hendrick III, die hem samen met vijftig andere objecten uit de oudheid in de jaren tachtig van de vorige eeuw aan het Tampa Museum doneerde. Hendrick kocht de mok van een antiekhandelaar, die de mok dateerde als 2e-eeuws object uit het Faiyum-district. Er is geen verdere informatie over de vindplaats van de mok gedocumenteerd.
Nifosi: ‘Het zou kunnen dat deze mok tijdens rituelen in de Beskamers werd gebruikt. Maar mensen voerden ook thuis en tijdens publieke feesten Besrituelen uit. We kennen de archeologische context van deze mok niet, dus we kunnen niet met zekerheid zeggen voor welk ritueel de mok werd gebruikt en waarom mensen het brouwsel consumeerden.’
