Een filmpje van een octopus laat zien hoe het beestje vanuit zijn diepe slaap ineens wild begint te bewegen en inkt rondspuit. Dat doen octopussen om zich te verdedigen tegen roofdieren: een teken dat het dier droomde dat het aangevallen werd.
Nachtmerries bij octopussen – het bestaat mogelijk. Dat zou de verklaring zijn voor het opvallende gedrag dat camera’s vastlegden bij een octopus in een laboratoriumaquarium, volgens biofysicus Marcelo Magnasco (Rockefeller Universiteit in New York).
In 2021 kocht zijn team een octopus (Octopus insularis), die gevangen was voor de kust van Florida. Daarmee wilden ze onderzoek doen naar de cognitie van inktvissen. De octopus doopten ze Costello, naar een van de zevenpotige aliens uit de film Arrival. Costello paste zich snel aan aan het leven in gevangenschap. Hij sukkelde onbeschermd in slaap, in plaats van zich in een holletje terug te trekken zoals octopussen in het wild doen.
Mieren zijn magnifieke navigators
Mieren zijn in staat tot verbazingwekkende navigatieprestaties. Misschien kan waardering hiervoor helpen om deze insectensoorten te behouden.
Nachtmerrie in het aquarium
Op een ochtend kwam teamlid Eric Ramos, marinebioloog bij de Rockefeller Universiteit, de kamer met het aquarium binnen en zag dat het water troebel was van de inkt. Hij keek de camerabeelden terug om te zien wat er gebeurd was.
De beelden lieten zien dat Costello rustig had liggen slapen op de zijkant van het aquarium, dat hij enkel met een paar kleine visjes deelde. Zonder enige aanleiding begon Costello ineens wild te bewegen. Hij blies zichzelf op zodat hij groter leek, door zijn mantel kegelvormig te maken, en spoot inkt in het rond. Kortom: hij reageerde alsof hij een roofdier zag.
De zevenpotige octopus
‘Als je gelooft dat ongewervelden kunnen dromen, dan is een nachtmerrie een no-brainer‘, zegt Magnasco. ‘Het leven van een dier in het wild kan erg zwaar zijn.’
Voordat hij gevangen werd, was Costello een tentakel kwijtgeraakt door een roofdieraanval. (Vandaar ook de naam van de zévenpotige alien.) ‘Hij had een moeilijk leven’, zegt Magnasco.
Toen het team honderden uren aan video van Costello terugkeek, vonden ze drie vergelijkbare (maar kortere) gebeurtenissen.
Remslaap bij octopussen
Het blijft onduidelijk of octopussen net zo dromen als wij dat doen, zegt Magnasco. Als ze slapen, wordt hun huid normaal bleek en blijven ze doodstil liggen. Maar terwijl ze slapen, zijn er periodes dat hun huid eventjes van kleur verandert.
Een onderzoek uit 2021 dat naar vier gewone octopussen keek (Octopus vulgaris; ook wel Europese achtarm genoemd), zag dat deze kleurveranderingsfase ongeveer eens per halfuur voorkomt en dan steeds een tot twee minuten duurde. Niet alleen de huid veranderde dan van kleur, ook de ogen en de tentakels bewogen in deze fase.
Daarmee lijkt die fase op de remslaap bij mensen, de slaapfase waarin onze ogen snel bewegen (‘rem’ staat voor ‘rapid eye movement’) en we dromen. Maar is ongelofelijk lastig om de hersenactiviteit van octopussen te meten om te kijken of die ook op de onze lijkt. ‘Waar plak je elektrodes op een dier dat geen vorm heeft?’ zegt Magnasco.
Droomde Heidi over krabbenvangen?
Zelfs als inktvissen dromen, is het nog de vraag of hun dromen dezelfde verhalende structuur hebben als mensendromen. Oftewel: dromen ze over een bepaalde volgorde van gebeurtenissen?
In een documentaire uit 2020, zag ecoloog David Scheel van de Alaska Pacific Universiteit (VS) een serie kleurveranderingen bij zijn octopus Heidi. Het viel Scheel op dat de kleurveranderingen leken op die die Heidi liet zien als ze krabben aan het vangen was. Hij nam aan dat dat is waar ze over droomde.
Slaapwandelen of epileptische aanvallen?
Het ‘gevecht’ dat Costello in zijn slaap voerde, gebeurde onmiddellijk na de kleurveranderende fase. Zijn gedrag zou een vorm van slaapwandelen kunnen zijn, of parasomnie (een verzamelterm voor ongewenste gedragingen in de slaap, waaronder slaapwandelen en praten, red.), merkt Magnasco op. Het zou ook gerelateerd kunnen zijn aan zijn leeftijd – Costello was al oud voor een octopus.
Een paar observaties van een enkele octopus is niet genoeg om conclusies te trekken, benadrukt Magnasco. En er zijn ook andere verklaringen. Misschien had Costello wel last van epileptische aanvallen, bijvoorbeeld. Hoewel Magnasco zich niet bewust is dat zoiets eerder bij een ongewervelde is gezien.
Hij hoopt dat andere onderzoeksgroepen ook gaan letten op zulk ‘nachtmerrie’-gedrag en zo helpen uit te vogelen wat hier aan de hand is.
Belang van dromen
‘Hoewel het speculatief is, denk ik niet dat de nachtmerriehypothese onwaarschijnlijk is. En het is het waard verder onderzocht te worden’, zegt neurowetenschapper Sidarta Ribeiro (Federale Universiteit van Rio Grande do Norte, Brazilië), die niet bij het onderzoek betrokken was, maar wel de video’s bekeken heeft.
Als evolutie ervoor gezorgd heeft dat octopussen ook verhalend dromen, dan is dat een teken dat zulke dromen essentieel zijn voor slimme breinen, zegt Magnasco. ‘Het zou betekenen dat het een belangrijke eis is voor een bepaalde cognitieve behoefte.’
