Neanderthalers maakten lijm door oker en bitumen, een bestandsdeel van ruwe aardolie, met elkaar te mengen. Dat blijkt uit onderzoek naar stenen werktuigen die zijn teruggevonden in de collectie van een Berlijns museum.
Het lijkt erop dat Neanderthalers tienduizenden jaren geleden aan basale scheikunde deden. Ze mengden twee materialen in een specifieke verhouding om lijm te maken. Die lijm plakte goed genoeg om een stenen werktuig op zijn plek te houden.
Deze vondst wijst erop dat de uitgestorven mensensoort intelligenter was dan lang werd gedacht. Het onderstreept eerdere onderzoeken die dat oude beeld van de dommige Neanderthaler al overboord zetten.
Waarom een inpoldering in de Biesbosch alles zegt over het landbouwbeleid van afgelopen eeuw
Eerst de boerderij, dan pas de natuur: de agrarische sector staat er bij veel mensen niet goed op. Historicus Marij Leenders beschrijft in haar onderz ...
Lijm op stenen werktuigen
De samengestelde lijm werd ontdekt door een internationale onderzoeksgroep. Zij onderzochten stenen werktuigen die begin 20ste eeuw zijn opgegraven bij de archeologische vindplaats Le Moustier in Frankrijk. De werktuigen, die 40.000 jaar geleden gebruikt werden door Neanderthalers, lagen al die tijd in het Museum für Vor- und Frühgeschichte, een archeologiemuseum in Berlijn. Pas bij een recente inventarisatie van de collectie ontdekten onderzoekers hoe interessant de voorwerpen zijn.
‘De voorwerpen waren individueel verpakt en onaangeroerd sinds de jaren zestig’, zegt Ewa Dutkiewicz van het Museum für Vor- und Frühgeschichte. Daardoor zijn de lijmresten zeer goed bewaard gebleven.
Dutkiewicz en haar collega’s schraapten kleine beetjes van de lijmrestanten van de voorwerpen om de samenstelling te bepalen. Daaruit bleek dat het een mengsel is waarvan ruim de helft bestaat uit oker. De rest bestaat uit bitumen, een bestandsdeel van ruwe aardolie.
De archeologen onderzochten het nut van deze samenstelling door het mengsel na te maken. Ze gebruikten bitumen zoals dat 40.000 jaar geleden gevonden zou zijn. Dit was erg vloeibaar en moest eerst gekookt worden. Vervolgens mengden ze dit goedje met verschillende verhoudingen oker.
Het bleek dat het mengen van gekookt bitumen met 55 procent oker een kneedbare lijm oplevert. Daarmee kun je een stevig handvat maken dat niet vastplakt aan je handen, maar wel aan het stenen werktuig.
Onderzoek naar de slijtagesporen aan de handvatzijde van de stenen werktuigen wijzen erop dat de lijm inderdaad als handvat gebruikt werd.
Beeld: Patrick Schmidt, Eberhard Karls-Universiteit Tübingen.
Complex en intelligent gedrag
‘Het is een interessante ontdekking’, zegt archeoloog Gerrit Dusseldorp van de Universiteit Leiden, die niet bij het onderzoek betrokken was. ‘Vondsten zoals deze laten zien dat complex en intelligent gedrag ouder en wijdverspreider is dan lang werd gedacht. Niet alleen omdat het een samengesteld werktuig is, maar ook omdat ze een soort amateurscheikunde deden en moesten plannen om de ingrediënten bij elkaar te brengen.’ Voor de bitumen moesten de Neanderthalers namelijk 200 kilometer naar het zuiden reizen, ten opzichte van de vindplaats van de werktuigen. Voor het oker moesten ze juist 50 kilometer naar het noorden.
Dusseldorp was eerder betrokken bij onderzoek naar een stuk vuursteen met een handvat van berkenpek. Dat was gevonden in Den Haag, aan het strand. ‘Die was ook door Neanderthalers gemaakt en ook berkenpek vind je niet zomaar in de natuur. Je kan het maken door berkenbast flink te verhitten in een afgesloten ruimte, waarschijnlijk een kuil of een oventje van aarde.’
De oudste berkenpek die gevonden is in Europa, komt uit Italië en is maar liefst 200.000 jaar oud. Dusseldorp: ‘Het hoeft dus niet één Einstein te zijn geweest die het zelf uitvond. Culturele kennis werd mogelijk doorgegeven om zo uiteindelijk best efficiënt lijm te maken.’
Hoewel het zeer waarschijnlijk is dat de ontdekking lijm is van bitumen en oker, gemaakt door Neanderthalers, staat dit nog niet in steen gebeiteld. Het is namelijk niet onmogelijk dat de gevonden stenen werktuigen gemaakt zijn door onze verre voorouders, de moderne mens. De moderne mens en Neanderthalers kwamen elkaar destijds tegen in Europa.
Ook is het niet helemaal zeker dat bitumen een ingrediënt is. Dusseldorp: ‘Hoewel de analyse van de chemische samenstelling grote overeenkomst vertoont met die van experimenteel gewonnen bitumen is de overeenkomst niet exact. Meer onderzoek kan de identificatie zekerder maken.’
