In de middeleeuwen liepen niet alleen mensen, maar ook eekhoorns lepra op. Nieuw onderzoek laat een verband zien tussen de leprabacteriën in mens en knaagdier. Dat wijst erop dat de ziekte oversprong tussen de soorten.
Een groep Zwitserse en Engelse wetenschappers heeft aangetoond dat de besmettelijke huid- en zenuwziekte lepra in de middeleeuwen voorkwam bij eekhoorns. In restanten van middeleeuwse eekhoorns ontdekten ze de bacterie die lepra veroorzaakt. Deze leprabacteriën bleken bovendien nauw verwant aan de bacteriën die gevonden zijn in middeleeuwse menselijke skeletten uit dezelfde regio.
‘Deze gelijkenis wijst erop dat leprabacteriën in die tijd waarschijnlijk werden overgedragen tussen dieren en mensen’, zegt paleogeneticus Verena Schünemann van de Universiteit Zürich. Dat bewijst overigens niet dat mensen de ziekte van eekhoorns kregen, benadrukt Schünemann. ‘We weten niet of de eekhoorns mensen hebben besmet of omgekeerd.’ De resultaten verschenen in vakblad Current Biology.
Softies? Sneeuwvlokjes? Niks daarvan – Gen Z is superkrachtig, zegt deze neurowetenschapper
Niks sneeuwvlokjes. Volgens neurowetenschapper Eveline Crone zijn hedendaagse jongeren juist sterk in een extreem ingewikkelde tijd.
Eekhoorn
Lepra is een besmettelijke huid- en zenuwziekte die wordt veroorzaakt door een bacterie. Het begint met vlekken op de huid die jeuken, tintelen of gevoelloos zijn. Daarna raken delen van het lichaam verlamd, verzwakken de spieren en zwellen de oren, wangen en neus op. Als de ziekte niet wordt behandeld, kan dat leiden tot handicaps en verminkingen. Besmetting gaat hoogstwaarschijnlijk via de lucht, dus via hoesten, niezen en ademhaling.
Lepra kwam in de middeleeuwen veel voor onder de bevolking in Europa. Tegenwoordig zijn er vooral gevallen in de tropen en de subtropen.
Het idee was lang dat lepra vooral een menselijke ziekte was. ‘Tot er in 2016 een artikel verscheen over de toevallige ontdekking van lepra bij hedendaagse eekhoorns op de Britse Eilanden’, zegt palaeopatholoog en archeoloog Alette Blom van de Universiteit van Cambridge. Ook hedendaagse chimpansees en het negenbandgordeldier blijken lepra te kunnen krijgen.
Bont en huisdier
De eekhoornontdekking zette Blom, Schünemann en collega’s ertoe aan om te onderzoeken of er een verband was met de lepra die in de middeleeuwen heerste onder de menselijke bevolking van de Britse Eilanden. Zodra ze zagen dat er genetische overeenkomsten waren tussen lepra bij hedendaagse eekhoorns en middeleeuwse mensen, besloten ze te onderzoeken of er ook middeleeuwse eekhoorns lepra hadden.
Historicus Kathleen Walker-Meikle, die gespecialiseerd is in historische dieren en huisdieren, ontdekte dat er in de middeleeuwen veel contact was tussen eekhoorns en mensen, zegt Blom. Hun bont werd gebruikt en eekhoorns werden gehouden als huisdier. ‘Het is dus goed mogelijk dat de ziekte oversprong.’
De Engelse stad Winchester bleek de ideale plek om vervolgonderzoek uit te voeren. Daar stond namelijk een middeleeuws melaatsenhuis (of leprozenhuis). Dit was een ziekenhuis waar voornamelijk mensen werden verzorgd met wat in de middeleeuwen herkend werd als lepra. Bovendien had de stad een middeleeuwse bontwinkel, met vlakbij een afvalkuil waarin onder meer eekhoornbotjes lagen. ‘Dankzij de vondst van die bontwinkel en Kathleens onderzoek vonden we de botjes’, zegt Blom.
‘Het waren vooral kleine hand- en voetbotjes’, zegt Blom. ‘Die blijven namelijk vaak aan de huid zitten en kwamen zo bij de bonthandelaar terecht.’ De onderzoekers hopen nog meer restanten, zoals grotere botjes, van middeleeuwse eekhoorns te vinden.
Uitroeien
De onderzoekers bestudeerden 25 fragmenten van middeleeuwse mensen en 12 van de middeleeuwse eekhoorns uit Winchester, op zoek naar de bacterie die lepra veroorzaakt. En die vonden ze. Blom: ‘We ontdekten restanten van een middeleeuwse eekhoorn die inderdaad een vorm van lepra had die sterk overeenkomt met de variant waar mensen in die tijd aan leden.’
‘Dit wijst erop dat er overdracht plaatsvond tussen mensen en eekhoorns. In elk geval in Winchester, maar waarschijnlijk gebeurde dit op meer plekken’, zegt Schünemann. ‘Dat laat zien dat lepra een geschiedenis heeft van overspringen tussen mensen en dieren, en dat dat dus niet iets recents is. De ziekte is al lang niet zo mensgebonden als we dachten.’
Dit onderzoek, dat mogelijk was dankzij de samenwerking tussen historici, archeologen, paleopathologen en genetici, is ook relevant voor het moderne onderzoek naar besmettelijke ziektes. ‘Het laat zien dat het belangrijk is om de mogelijke overdracht tussen mensen en dieren mee te nemen als je bijvoorbeeld lepra wilt uitroeien’, zegt Schünemann. ‘Op dit moment wordt er vaak nog gefocust op de overdracht tussen mensen. Daarbij wordt de invloed van dieren en de omgeving niet meegenomen, terwijl dat bij ziekten zoals lepra wel belangrijk is.’
Blom: ‘Voor het bestrijden of het uitroeien van ziektes lijkt een zogeheten One Health-benadering nodig, waarbij ook de dieren, omgeving en bijvoorbeeld culturele factoren die kunnen bijdragen aan besmettingen, meegenomen worden.’
