‘Hah!’ ‘Phhoeoe!’ Mensen kunnen een heleboel geluiden maken wanneer ze blij, verrast of opgelucht zijn. Sociaal psycholoog Roza Kamiloglu onderzocht welke positieve emoties mensen uitdrukken zonder woorden te gebruiken.
Negatieve emoties herkennen we meteen: boos zijn, huilen, pijn hebben. Naar de woordeloze geluiden die daarbij horen is in het verleden veelvuldig onderzoek gedaan. Maar over positief stemgeluid-zonder-woorden was weinig bekend. Ja: lachen, dat klinkt blij, maar verder is er nooit echt over nagedacht.
Daarmee zijn de positieve menselijke geluiden een sterk onderbelicht onderzoeksgebied, stelt sociaal psycholoog Roza Kamiloglu. Zij is aan de Universiteit van Amsterdam gepromoveerd op haar onderzoek naar vrolijke, positieve stemgeluiden, waarmee mensen emoties uitdrukken zonder woorden. Ze onderzocht of luisteraars de ‘bedoelde’ emoties ook echt herkennen.
Kunnen we ooit praten met Poekie?
Met behulp van AI slagen onderzoekers er steeds beter in dierengeluiden te ontcijferen. Kunnen we ooit echt met onze hond of kat babbelen?
Haar onderzoek, benadrukt Kamiloglu, speelt zich af in het grensgebied van een hele batterij wetenschappelijke disciplines, onder andere psychologie, psycholinguïstiek, evolutionaire psychologie en kunstmatige intelligentie. Die laatste, AI, was bijvoorbeeld cruciaal om te kunnen zoeken naar de stemgeluiden die ze nodig had.
Want, vertelt de onderzoeker, het is lastig tegen proefsprekers te zeggen: je mag geen woorden gebruiken, maar maak eens een triomfantelijk geluid, lach alsof je gekieteld wordt, of klink heel opgelucht; dan nemen wij dat op en laten we jouw geluid horen aan proefpersonen, die moeten herkennen welke emotie je uitdrukt.
Sprakeloos
Kamiloglu: ‘Echte, spontane emoties opnemen is nauwelijks te doen.’ Daarom deed de onderzoeker een oproep via sociale media en in het tijdschrift Quest om mensen te vragen hun opnames met positieve stemgeluiden te uploaden. Verder zocht ze YouTubefilmpjes vol stemmen.
Zo verkreeg ze een enorme hoeveelheid opnames, met daarop de meest uiteenlopende stemgeluiden. Met behulp van AI destilleerde ze daaruit alleen de bruikbare positieve geluiden die mensen maken met hun stem en adem. Alle spraak bleef achterwege. En uiteraard liet ze ook alle beeld weg: geen mensen, geen gezichten, geen monden. Alleen stemgeluiden.
De onderzoeker kwam aan de hand van geluidsfragmenten tot 22 emoties die je er mogelijkerwijs uit zou kunnen halen: van ontroering tot dankbaarheid, van geïnteresseerd zijn tot opgewonden, van hoopvol tot triomfantelijk. De fragmenten liet ze horen aan 200 proefpersonen. Van de 22 emotionele stemgeluiden werden er 11 herkend door de luisteraars: bewondering, geamuseerd zijn, vastberadenheid, opwinding, geïnspireerd zijn, geïnteresseerd zijn, geilheid, opluchting, leedvermaak, zintuiglijk genot en verrast zijn. ‘Luisteraars begrijpen veel van de bedoelde emoties dus’, concludeert Kamiloglu.
De emotionele stemgeluiden zijn te beluisteren op emotionwaves.github.io/dutch22.
Alles eruit flappen
Iedereen maakt ze, iedereen vindt ze normaal en veel geluiden worden ook nog begrepen zonder dat we de spreker kunnen zien; maar waarom maken we deze geluiden eigenlijk? Flappen we alles er zomaar spontaan uit?
Kamiloglu: ‘Het ontstaan van deze stemgeluiden gaat heel ver terug in de tijd, het valt onder de evolutionaire psychologie. Het maken ervan wijst op sociale mechanismen tussen zoogdieren. Positieve geluiden zijn in de eerste plaats intuïtief. Wanneer we het lachen van baby’s, volwassenen en chimpansees met elkaar vergelijken, dan ligt dat van baby’s en dat van chimpansees – onze ‘neven’ – het dichtst bij elkaar. Baby- en chimpgelach zijn intuïtief, niet gekunsteld, niet bedoeld om een sociaal effect mee te bereiken. We delen deze stemgeluiden dus met onze ‘soortgenoten’.’
Maar het sociale aspect bestaat beslist ook, zegt Kamiloglu: ‘Positieve geluiden maken is deels aangeleerd. Sociale binding, samenwerking en groepsvorming zijn essentieel voor overleving door groepsdieren zoals mensen. We leren bijvoorbeeld van onze omgeving hoe en wanneer en hoelang we mogen lachen. Wat opvalt, is dat we dertig keer sneller gaan lachen wanneer er anderen bij zijn, dan wanneer we alleen zijn. En er bestaat ook zoiets als neplachen: als mensen willen laten zien dat ze willen samenwerken, kunnen ze beginnen te lachen terwijl de emotie niet spontaan opborrelt.’
Japanse lach
Zijn deze stemgeluiden universeel? Maken alle mensen wereldwijd ze? En herkennen we ze ook als mensen uit totaal andere culturen ze maken? Kamiloglu: ‘Of we ze herkennen hangt ervan af om welke emoties het gaat. Geamuseerd zijn herkennen we altijd wel.’
Opmerkelijk is dat we daarbij als luisteraars wel degelijk cultuurverschil horen. Kamiloglu vertelt over een experiment waarbij Nederlandse luisteraars lachende Nederlanders en lachende Japanners te horen kregen. ‘We herkennen onze ‘eigen’ mensen beter: luisteraars pikten eruit wie wel en wie niet Nederlands was.’ Weliswaar herkennen de proefpersonen de emoties in de stemgeluiden van Japanners, maar ze horen óók dat het geluid niet afkomstig is van een Nederlander.
Kamiloglu is mateloos gefascineerd door dit onderscheidend vermogen van de mens: ‘Emotionele signalen zoals lachen en schreeuwen maken deel uit van een groter, in de loop van de evolutie ontstaan menselijk communicatiesysteem. Superinteressant.’
