Nederland is opnieuw in lockdown om de verspreiding van de omikronvariant in te dammen. Ook de rest van de wereld zet zich schrap. Welke mutaties maken deze variant zo gevaarlijk, en waar komt omikron vandaan?
De omikronvariant van het coronavirus grijpt om zich heen door zijn grote reeks mutaties. Waar en hoe hij deze mutaties heeft opgelopen, zullen we misschien nooit achterhalen. Mogelijk is het virus geëvolueerd in een persoon met een verzwakt immuunsysteem – misschien in iemand uit zuidelijk Afrika die hiv met zich meedraagt en die daarvoor geen effectieve behandeling kreeg – maar daar is geen direct bewijs voor.
Hoe hebben we de omikronvariant ontdekt?
Onderzoekers in Zuid-Afrika merkten op dat er een kleine toename van besmettingen was in de provincie Gauteng. Zij besloten daarop het genetisch materiaal van het virus in testmonsters in kaart te brengen. Ze vonden een variant met veel verontrustende mutaties. Op 25 november waarschuwden ze de rest van de wereld. Rond dezelfde tijd kwam deze variant elders naar voren, uit genetische gegevens die in openbare databanken waren opgeslagen.
We laten complotdenkers te veel twijfel zaaien over HPV-vaccins
We leven in een tijd van vaccinatie-angst, waarin complottheorieën welig tieren. We moeten tegengas geven, zegt onderzoeker Simon Williams.
Wat is er anders aan de omikronvariant?
Omikron heeft ongeveer vijftig mutaties vergeleken met het oorspronkelijke virus dat in het Chinese Wuhan is ontdekt. Dertig daarvan zijn te vinden in de spike-eiwitten op het oppervlak van het virus. Dat is belangrijk, omdat deze eiwitten het gereedschap zijn waarmee het virus menselijke cellen binnendringt. Bovendien zijn deze eiwitten het doelwit van onze antilichamen. De uitgebreide veranderingen in het spike-eiwit van omikron verminderen dan ook de effectiviteit van de antilichamen die mensen hebben doordat ze eerder besmet zijn geweest of doordat ze zich hebben laten vaccineren.
Hoe komt omikron aan zo veel mutaties?
Er zijn twee belangrijke hypothesen. De eerste is dat het virus is geëvolueerd in een persoon met een verzwakt immuunsysteem. Gewoonlijk worden alle virussen gedood wanneer onze immuunreactie op gang komt. Maar als het immuunsysteem van een besmette persoon zwak is, kunnen sommige virussen zich in het lichaam blijven vermenigvuldigen. In de loop van enkele maanden kunnen ze zo evolueren dat ze steeds beter zijn in het ontwijken van antilichamen.
Is er bewijs dat dit inderdaad is gebeurd?
Nee, er is geen direct bewijs. Wel is dit proces, waarbij het coronavirus steeds meer mutaties krijgt, waargenomen bij een persoon met hiv waarbij een covid-19-behandeling niet aansloeg. De onderzoekers die omikron hebben ontdekt, hebben dan ook opgeroepen om óók hiv aan te pakken.
Lees al onze artikelen over het coronavirus en covid in ons dossier.
Wat is de andere hypothese?
Dat het virus dieren besmette, en dat het veel mutaties kreeg toen het zich onder deze dieren verspreidde. Vervolgens sprong het weer op mensen over – een fenomeen dat ook wel omgekeerde zoönose wordt genoemd.
Is er bewijs dat omikron in dieren is ontstaan?
Sommige van de mutaties in de spike-eiwitten komen overeen met die in SARS-Cov-2-virussen die zich hebben aangepast aan verspreiding onder knaagdieren, met name muizen. Maar dit kan ook gewoon toeval zijn.
Kan dit gebeurd zijn bij muizen in een laboratorium?
Er wonen wereldwijd talloze knaagdieren in en om onze huizen. Daarentegen zijn er maar heel weinig laboratoria die experimenten uitvoeren waarbij muizen met SARS-Cov-2 worden besmet. In zuidelijk Afrika is zelfs geen enkel laboratorium waar dat gebeurd. Kortom: het idee dat omikron ontstond in labmuizen kan niet worden uitgesloten, maar is onwaarschijnlijk.
Zijn er nog andere mogelijkheden?
Omikron kan ook geleidelijk zijn geëvolueerd toen het zich verspreidde van mens tot mens. Als dat gebeurde in een gebied waar weinig of geen genetische tests worden gedaan met testmonsters, kunnen we de mutaties over het hoofd hebben gezien totdat omikron een feit was. Gezien de besmettelijkheid van omikron is het echter moeilijk voor te stellen dat deze muterende variant niet eerder landen bereikte waar wel genetische tests worden uitgevoerd.
Een laatste mogelijkheid is dat het geneesmiddel molnupiravir een rol heeft gespeeld. Dit geneesmiddel, dat oorspronkelijk is ontwikkeld tegen de griep, werkt door zó veel mutaties te veroorzaken dat het virussen doodt. Er is momenteel echter geen bewijs om deze speculatie te ondersteunen.
Waar is omikron ontstaan?
De vroegste bekende gevallen van omikron tot nu toe waren in Zuid-Afrika en Botswana, in de eerste helft van november. De schatting is echter dat omikron zich begin oktober begon te verspreiden. We weten niet precies waar dat is gebeurd, maar waarschijnlijk wel in dezelfde regio.
Ik heb gelezen dat omikron eerder in Nederland was dan in Zuid-Afrika. Klopt dat?
Verschillende landen, waaronder Nederland, hebben medio november omikrongevallen gemeld. Dat is echter niet vóór de eerste Zuid-Afrikaanse besmettingen. De variant lijkt bovendien naar Nederland te zijn gekomen met reizigers vanuit Afrika.
