Haaien en roggen hebben het zwaar. Bijna een derde van de haaien- en roggensoorten wordt op dit moment met uitsterven bedreigd. Bioloog Guido Leurs doet onderzoek naar deze aan elkaar verwante vissoorten.
Guido Leurs doet voor de kust van Guinee-Bissau onderzoek naar de ernstig bedreigde hamerhaai en de gitaarrog. Onlangs werden de eerste exemplaren gezenderd.
Leurs is al van jongs af onder de indruk van de haai. Als kind keek hij mee met zijn vader naar documentaires. Ook was hij fan van crocodile hunter Steve Irwin, die in 2006 het leven liet door een steek van de pijlstaartrog, een verwant van de haai. Op zijn negentiende dook Leurs voor het eerst met haaien op de Bahama’s. Daar is hij nooit meer mee gestopt. Hij doet nu promotieonderzoek naar de dieren aan de Rijksuniversiteit Groningen.
‘Ik probeer robots te ontwikkelen die ook echt een nieuwe stap maken’
Hoe werkt vliegen? Dat lijkt een simpele vraag, maar voor luchtvaarttechnicus en bioloog David Lentink is het een levenslange zoektocht.
Waarom zijn we zo bang voor de haai?
‘Spektakelfilms als Jaws schilderen de haai af als een tank in het water. die rond een boot cirkelt, klaar om aan te vallen. Of als een roofdier dat het gemunt heeft op onschuldige zwemmers en surfers. Onzin. Een haai is van nature schuw. De mens staat ook helemaal niet op het menu van de haai.
Een haai is wel nieuwsgierig. Dat zou ik ook zijn. Die haai woont in het water, wij zijn daar op bezoek. Als er bij mij iemand voor de deur staat, doe ik ook open.’
Waar komen die dodelijke beten dan vandaan?
‘Het zijn er minder dan tien per jaar, wereldwijd. Vaak in gebieden waar bekend is dat er haaien zwemmen. Je neemt dus een zeker risico als je daar te water gaat. Ik zou zelf ook niet gaan hardlopen op de savannes in Afrika, waar een grote kans is dat je een leeuw treft.
Surfers en harpoenduikers zijn kwetsbaar, want ze komen in het jachtgebied van de haai. Als er iemand overlijdt, is dat vaak door een zogenoemde test bite. Een haai heeft geen handen en voeten, hij voelt met zijn bek. Als een haai zo’n harpoenduiker ziet als hij net een vis heeft geschoten, loopt hij de kans collateral damage te zijn, want de haai komt op de bloedende vis af.’
U duikt zelf ook met haaien. Hoe gaat dat?
‘Perfect. Het zijn prachtige, nieuwsgierige dieren. Als je rustig beweegt, gebeurt er niets. Als ze tegen me aankomen, duw ik ze van me af.
Ik ben een keer gebeten, maar dat was in de boot, waar we een rifhaai opmaten. Ik was moe en had mijn knie vlak voor zijn bek. Hij beet in een reflex. Daar heb ik nu een klein litteken.’
Wat onderzoekt u?
‘De rol van haaien en roggen in het ecosysteem. Het gaat slecht met ze. 32,6 procent wordt bedreigd met uitsterven, wereldwijd.
In de West-Afrikaanse regio waar ik werk, zijn de zwartkingitaarrog en geschulpte hamerhaai gedecimeerd. We zijn bang dat ze de daar nu uitgestorven zaagvis achterna gaan.
Ik onderzoek de invloed van het wegvallen van het roofdier op de voedselketen. Dat heeft gevolgen voor de vissen die zij eten. Je kunt het vergelijken met de Veluwe, waar het aantal herten en zwijnen explosief is toegenomen door een gebrek aan natuurlijke vijanden zoals de wolf. Met de aantekening dat de Veluwe vergeleken met de Atlantische Oceaan een postzegel is, met een hek eromheen.’
Wat zijn de oorzaken van de achteruitgang?
‘Ten eerste de overbevissing. En dan heb ik het niet over de plaatselijke vissers, die in hun kleine boten hun maal proberen te vangen. Er varen daar ook vissers uit buurlanden als Senegal en grote schepen uit Azië, waar de haaienvin een delicatesse is. Vroeger verkocht een land als Mauritanië zijn visrechten aan Europese landen. Dat is nu gelukkig voorbij.
Die overbevissing gaat niet alleen over haaien en roggen. Nu die steeds zeldzamer worden, gaat men op kleinere vissen jagen. Uiteindelijk hou je alleen nog maar garnalen over, ze vissen de hele voedselketen leeg. In Guinee-Bissau ontbreekt het aan regelgeving en handhaving om overbevissing te voorkomen. Dat gaat ten koste van de plaatselijke bevolking.
Toerisme is een andere bedreiging van de haaien- en roggenstand. In Guinee valt het mee, maar in andere gebieden verdringen hotels het mangrovebos voor de kust. Dat is een soort onderwaterbos, met ondiep, rustig water. Een ideale kraamkamer voor haai en rog.
Als onderzoeker probeer ik de invloed van de visserij op de haaien- en roggenstand in kaart te brengen. Onlangs hebben wij een gitaarrog gezenderd. Zo komen we te weten wat zijn leefgebied is. Blijft hij in de buurt of zwemt hij naar een ander gebied? Of belandt hij in de netten van de vissers? We weten nog ontzettend weinig.’
Heeft u al resultaten geboekt?
‘Het probleem met roggen is dat ze niet boven water komen. De zender kan dus geen verbinding maken met de satelliet. We hebben de zender zo geconstrueerd dat hij na negen maanden loslaat. Dan drijft hij vanzelf naar het wateroppervlak en gaat hij zenden. Ik ben heel benieuwd.
Een van mijn nevendoelen is het opleiden van lokale mensen in het onderzoek. Die zijn heel betrokken bij hun haaien en roggen. Het zou mooi zijn als de West-Afrikanen op termijn het onderzoek kunnen overnemen en zelf kunnen bepalen wie er in hun wateren vist, ten gunste van haai en rog.’
HAAIENFEITEN
Zwemgebied. Overal, behalve op de Zuidpool. In de Waddenzee zwemt de ruwe haai. De gladde haai en de pijlstaartrog vind je in de Oosterschelde. Deze zijn niet gevaarlijk.
Aantal soorten. Circa 530. Het zijn, net als de roggen, kraakbeenvissen met een licht skelet, waardoor ze uiterst wendbaar zijn.
Huid. Bestaat uit kleine tandjes, als een soort maliënkolder. Hij is stevig en aerodynamisch.
Kaak. Zit niet vast aan de schedel. De haai kan hem naar voren werpen om zijn prooi te verschalken met extra bijtvermogen.
Tanden. Een haai verwisselt er honderden tijdens zijn leven. Logisch, want hij raakt er weleens een kwijt tijdens het jagen.
Lever. De olie in de lever bezorgt de haai zijn drijfvermogen; hij heeft geen zwemblaas nodig.
Lengte. De kleinste haaiensoort is de dwerglantaarnhaai van 20 centimeter, de grootste haaiensoort is de walvishaai die 18 meter lang kan worden.
Menu. Zeehond, rog, kreeft, vis, garnalen, inktvis, andere haaien. De kaphamerhaai is een flexitariër en eet ook zeegras.
Vijand. De orka. Deze walvissoort eet de haai niet op, maar heeft het gemunt op de lever van het beest.
De gevaarlijkste soorten. Stierhaai, witte haai en tijgerhaai. De stierhaai kan ook in zoet water zwemmen.
