De zuidelijke poolwervel gaat mogelijk voor het eerst sinds 2002 in tweeën splitsen. Dat kan leiden tot hitte in Australië en Zuid-Amerika.
De poolwervel boven Antarctica lijkt voor het eerst in meer dan 20 jaar in tweeën te splitsen. Dat stellen wetenschappers op basis van plotselinge pieken in de temperatuur van de stratosfeer boven het zuidpoolgebied. De splitsing kan leiden tot een aanzienlijke opwarming van Antarctica en een ongewoon hete zomer in Australië en Zuid-Amerika.
Momenteel is het winter op het zuidelijk halfrond. De zuidelijke poolwervel is een lagedrukgebied dat met de klok mee draaiende, harde winden bevat. Die winden houden ‘s winters een koude luchtstroom boven Antarctica vast. Meestal is de poolwervel in deze tijd van het jaar erg stabiel, met kerntemperaturen van ongeveer -80 °C.
Groen, groot, gedurfd
Wetenschappers hebben plannen voor ambitieuze riskante projecten in de strijd tegen klimaatverandering. Hebben die enige kans van slagen?
Dit jaar zijn er echter tekenen dat de zuidelijke poolwervel steeds minder stabiel wordt. Halverwege juli nam de windsnelheid in de poolwervel af van 300 tot 230 kilometer per uur. Daardoor zakte koude lucht naar beneden en bereikten de temperaturen in de poolwervel een recordhoogte van ongeveer -60 °C.
Weggeduwd
Volgens meteoroloog Steven Keates van het UK Met Office, het weerinstituut van het Verenigd Koninkrijk, werd begin augustus opnieuw een vertraging in de windsnelheid geregistreerd, die wederom gepaard ging met een snelle temperatuurstijging. ‘We begonnen een duidelijke opwarming te zien in de allerhoogste lagen van de stratosfeer’, zegt hij.
Als gevolg daarvan is de poolwervel weggeduwd van zijn plek boven de Zuidpool. Daardoor sijpelt koude lucht naar Australië, Nieuw-Zeeland en Zuid-Amerika. Boven Antarctica komt juist warme lucht, wat een hittegolf op het continent veroorzaakt.
Extreme gebeurtenis
Als de wind meermaals sterk vertraagt, kan de poolwervel plotseling van richting veranderen en tegen de klok in gaan draaien, met een temperatuurstijging tot gevolg. Dit verschijnsel staat bekend als plotselinge stratosferische opwarming.
In september 2002 splitste de zuidelijke poolwervel voor het laatst. Voordat dat gebeurde, waren er herhaaldelijk scherpe pieken in temperatuur en vertragingen in windsnelheid. Het is de enige keer dat het verschijnsel is waargenomen, al scheelde het in andere jaren, waaronder 2019, niet veel.
Volgens aardwetenschapper Simon Lee van de Universiteit van St Andrews in het Verenigd Koninkrijk kunnen relatief kleine verstoringen van de poolwervel samen groot effect hebben. ‘Soms kunnen kleine opwarmingen de poolwervel klaarmaken voor iets groots’, zegt hij. ‘De variabiliteit van de zuidelijke poolwervel is klein. Als er iets gebeurt dat ook maar een beetje ongebruikelijk is, kan dit heel snel uitgroeien tot een extreme gebeurtenis.’
Ringvormige modus
Een plotselinge opwarming van de stratosfeer kan leiden tot hogere temperaturen op Antarctica. Ook kan het warme, droge zomers veroorzaken in Australië en Zuid-Amerika.
Dat komt doordat de zwakkere winden een bepaald atmosferisch systeem – de zuidelijke ringvormige modus – in een negatieve fase brengen, zegt klimaatonderzoeker Martin Jucker van de Universiteit van New South Wales in Sydney. Dat brengt koude lucht in de winter over Australië, en warmere, drogere lucht over het land in de zomer.
Jucker beschrijft de toestand van de zuidelijke ringvormige modus begin augustus als ‘echt extreem’. Wat er nu gebeurt met de poolwervel is ‘zeker een nieuwswaardige gebeurtenis’, zegt hij, hoewel de windsnelheden de afgelopen dagen wel bijna naar hun normale niveau zijn teruggekeerd.
Onzeker
Volgens geofysicus Chantelle Blachut van de Universiteit van Adelaide heeft de zuidelijke poolwervel dit jaar een zeer ongebruikelijke structuur, met onderling strijdende windpatronen die de vorm ervan veranderen. ‘De poolwervel wordt door twee structuren aan weerszijden uitgerekt’, zegt ze. ‘Dit jaar gebeurt er iets ongewoons.’
Keates benadrukt dat modellen van de poolwervel voor de komende weken een enorme waaier aan mogelijke uitkomsten voorspellen. De meeste stellen dat de windsnelheden snel weer zullen aantrekken tot boven hun normale niveaus. Een minderheid van de uitkomsten voorspelt een verdere vertraging. De meest extreme modeluitkomsten laten een bijna-ineenstorting van windsnelheden later deze maand zien. ‘Het is erg onzeker’, zegt Keates.
Ander onderzoek wijst erop dat klimaatinvloeden op zijn minst gedeeltelijk verantwoordelijk kunnen zijn voor een verzwakte zuidelijke poolwervel. Volgens een begin augustus gepubliceerd onderzoek zijn stratosferische winden langzamer dan normaal in jaren met minder zee-ijs dan gemiddeld. De Antarctische ijskap was in 2023 dunner dan ooit. Ook in 2024 bleef zijn dikte ver onder het langetermijngemiddelde.
Volgens Jucker zou de enorme toename van water dat door de uitbarsting van de Hunga Tonga-Hunga Haʻapai vulkaan in 2022 de stratosfeer in werd geblazen ook een rol kunnen spelen, evenals de oceaantemperaturen die tot recordhoogte zijn gestegen.
