Leuven (B) – Wetenschappers van de Katholieke Universiteit Leuven plaatsen de oorsprong van de aidsepidemie ruim voor 1930. Daarmee ontkrachten zij de hypothese dat aids zou zijn ontstaan door poliovaccinaties in de jaren vijftig. Mogelijk maakte het virus al in de 17e eeuw de sprong van chimpansee naar mens.


In 1999 veroorzaakte Edward Hooper internationale opschudding. Hij publiceerde de stelling dat aids veroorzaakt zou zijn door artsen. In het boek The River: a journey to the source of HIV and AIDS oppert hij dat een poliovaccin besmet was met de apenvariant van het virus. Dat vaccin werd in de jaren vijftig massaal toegediend in centraal Afrika, onder meer door Belgische artsen. Het virus zou toen de kans hebben gekregen om de sprong te maken van aap naar mens. “Onmogelijk,” zeggen Annemie Vandamme en Marco Salemi, onderzoekers aan het Leuvense Rega Instituut. “Al vóór 1930 waren er mensen besmet met een voorloper van de huidige belangrijkste Europese en Amerikaanse stammen van het HIV type 1.”

Tijdklok
De onderzoekers gebruikten voor de nauwkeurige datering een studiemodel dat is gebaseerd op de evolutietheorie. Alle HIV-1-stammen waarvan ze de DNA-sequentie onderzochten, zijn afkomstig van één enkele voorouderstam. De verschillen in DNA-sequentie tussen de huidige stammen zijn ontstaan door het optreden van spontane mutaties in die voorouderstam en zijn dochtervirussen. Dergelijke mutaties treden met grote regelmaat op. Op basis van het aantal verschillen tussen het DNA van twee virusstammen kan men berekenen hoeveel tijd is verlopen sinds de divergentie van de twee stammen. Genetici en biologen hebben de laatste decennia in duizenden moleculaire-evolutiestudies gebruik gemaakt van dit principe.
“Tot zover de theorie,” zegt Vandamme, “maar de hele redenering is erop gebaseerd dat mutaties evenredig optreden per tijdseenheid en dat elke mutatie min of meer neutraal is. Zeker bij virussen is dat niet zo. Sommige mutaties leveren het virus een selectief voordeel, waardoor het zich veel sneller verspreidt dan zijn soortgenoten. Met andere woorden, de moleculaire klok tikt niet altijd even snel. Weg theorie dus.”
Samen met de Duitse onderzoeker Korbinian Strimmer ontwikkelden de Leuvense onderzoekers een nieuwe analysemethode om toch tijdsintervallen te reconstrueren op basis van verschillen in virale genoomsequenties. De methode maakt geen gebruik van de snelst optredende mutaties. Daarbij gingen de onderzoekers niet over één nacht ijs. Voor ze de HIV-gegevens verwerkten, lieten ze hun nieuwe analysetechniek los op de DNA-sequentie van een stel hepatitis-C-virussen. Deze virussen waren afkomstig van patiënten die allen in 1977 door dezelfde bloeddonor waren besmet. Op basis van de inmiddels ontstane verschillen in het genoom van die virussen, plaatste de nieuwe analysetechniek de oorsprong van de infectie in 1978. Eén jaar verschil met de werkelijke infectiedatum op een periode van 22 jaar, dat vonden de wetenschappers een zeer bevredigend resultaat.

Van aap naar mens
“Op basis van de DNA-sequentie van de belangrijkste HIV-1 stammen plaatsen we met onze methode de start van de epidemie tussen 1920 en 1930, maar dat betekent ook dat er daarvoor al mensen in Afrika besmet waren met HIV,” zegt Vandamme. “Daarmee valt de Hooper-hypothese in het water. Onze resultaten sluiten overigens zeer nauw aan bij een eerder gepubliceerd Amerikaans onderzoek dat een andere analysemethode gebruikte.” Dat het Rega-onderzoek steekhoudend is, bewees het onderzoeksteam in september. Het wist de leden van de Britse Royal Society te overtuigen in een speciale vergadering waarin de Hooper-hypothese werd besproken. Details van het onderzoek worden binnenkort gepubliceerd in het gerenommeerde FASEB Journal.
Wanneer de sprong van aap naar mens dan precies plaatsvond, is ook voor Vandamme nog een mysterie. “Als we met onze methode de DNA-sequentie van de chimpanseevariant en van HIV-1 analyseren, plaatsen we de gemeenschappelijke virale voorouder aan het einde van de 17e eeuw. Die datum beschouwen we als het vroegst mogelijke tijdstip van de transmissie. Het is immers niet uitgesloten dat er apen in het wild leven met een variant die nog dichter bij het menselijke virus staat. Dat zou het tijdstip waarop het virus van aap naar mens overging een stuk later plaatsen. Op basis van de huidige gegevens moeten we zeggen dat de sprong plaatshad na 1600 en vóór 1930.”

Peter Raeymaekers