In de rubriek ‘Voorbij de Waan‘ gaan wetenschappers voorbij de waan van de dag en beschrijven ze hoe de coronacrisis onze maatschappij blijvend verandert. Deze keer: hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans.
‘We worden aangestuurd door een kleine groep medici die ons vertelt wat we wel en niet mogen doen. Het krijgt autocratische trekjes en dat kan niet te lang duren, want dan breekt er een revolte uit’, zegt hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans.
Rotmans promoveerde meer dan dertig jaar geleden op een klimaatmodel. Tegenwoordig noemt hij zich liever een scientivist dan een scientist. ‘Ik zie mezelf als een wetenschapper en actievoerder tegelijk’, zei hij ooit.
Kunnen fagen helpen in de strijd tegen antibioticaresistentie?
Faagtherapie kan de toegenomen antibioticaresistentie het hoofd bieden. Deze kleine virussen kunnen specifieke bacteriën doden.
Al decennialang maakt hij zich zorgen over zaken als het klimaat en duurzaamheid. De coronacrisis kwam voor hem niet als een verrassing. ‘Mijn zoon zegt wel eens tegen me, met een zucht in zijn stem, dat ik steeds hetzelfde verhaal vertel. Dat is in feite ook zo. Ik zeg al twintig jaar dat we van de ene naar de andere crisis struikelen. Maar er komt een moment dat de crisis zo groot is dat het roer radicaal om moet. Dat is deze crisis nog niet. De coronacrisis valt in het niet bij de klimaatcrisis die nog gaat komen.’
Hoe weet u dat?
‘Ik kijk vanuit een holistisch standpunt naar allerlei ontwikkelingen in de wereld en die zie ik systemisch samenhangen. Van dag tot dag, van jaar tot jaar en van decennium tot decennium. Ik maak vervolgens een puzzel van de veranderingen op korte termijn, op middellange termijn en op lange termijn. Zo zoek ik patronen, en dan kijk ik waar ik kan sturen of beïnvloeden.
Deze crisis legt de fouten bloot die in onze systemen zijn gekropen. Bijvoorbeeld het doorgeschoten efficiëntie-denken, waardoor we alles willen optimaliseren tegen zo laag mogelijke kosten. Daardoor hebben we geen voorraden en buffers om een schok als deze op te vangen. Je ziet dat in onze voedselketens, handelsketens, energieketens. Die ketens worden steeds langer en dragen steeds meer risico in zich.
Ook is deze crisis ingebed in langerlopende, trage ontwikkelingen, zoals opkomend burgerschap, een nieuwe rol van de overheid en het afscheid van het doorgeschoten marktdenken.’
Kunt u dat concretiseren?
‘Als je smal kijkt, dan zie je een virus dat de economie en de samenleving beïnvloedt. Ik zie dat de indirecte effecten groter zijn dan de directe.
Een indirect effect van deze crisis is dat we straks veel gebieden in Afrika niet meer van voedsel kunnen voorzien doordat de voedselketens steeds langer zijn geworden en steeds meer risico’s dragen. Bottom line is uiteindelijk dat deze crisis in onszelf zit. Maar ook dat de indirecte effecten van hoe we deze crisis aanpakken, via lockdowns, nog groter zijn dan de directe schade van het virus. Zo is de mentale, psychische schade van de lockdowns vele malen groter dan de directe gezondheidsschade van het virus.’
Wat bedoelt u daarmee?
‘Ik las via Twitter een artikel waarin stond dat we in oorlog zijn met een virus. Totale onzin! Virussen zijn er altijd geweest. We dragen ook heel veel virussen met ons mee. Dat is prima, omdat ze ook een heilzaam effect op ons hebben. Wereldwijd zijn er 1,5 miljoen bekende virussoorten. Veelal dragen dieren die met zich mee, een kleine fractie kan van dier op mens worden overgedragen. Maar die zoönosen hadden nooit een grootschalig effect zoals nu.
Door de combinatie van globalisering, ons reisgedrag, exploderende landbouw en verstedelijking zie je nu het mondiale effect van dit virus. We leggen een steeds groter beslag op de natuur, en de mens voelt zich superieur aan die natuur. We komen in contact met wilde dieren die zoönosen dragen en we handelen er ook in. Daar zitten grenzen aan. Nu is het begonnen in China, maar het had net zo goed hier in de Nederlandse bio-industrie kunnen beginnen.
Deze crisis is een weerslag van hoe wij leven en hoe wij ons gedragen.’
Zal de coronacrisis leiden tot gedragsveranderingen bij mensen? Denkt u bijvoorbeeld dat mensen door deze crisis minder vlees gaan eten of minder snel in het vliegtuig zullen stappen?
‘Alleen als het echt niet anders kan en we de urgentie echt voelen. Door corona zal er een groep zijn, ongeveer 5 tot 10 procent van de bevolking, die besluit om niet meer continentaal te vliegen en om minder vlees te eten. Daartegenover valt 90 procent van de mensen terug in hun gewoontegedrag. Zij zijn er heilig van overtuigd dat als de IKEA opengaat, dat zij ‘het recht hebben om naar IKEA te gaan’. Te ridicuul voor woorden.
Elke crisis leidt tot gedragsaanpassingen bij een relatief kleine groep. Die groep wordt wel steeds groter. Uit empirisch onderzoek blijkt dat 25 procent de magische grens is. Als dit deel van de populatie om is qua mentaliteit en gedrag, dan gaat de resterende 75 procent relatief snel óók om.
Ik gebruik graag een wielrenmetafoor. Je hebt de groep voorlopers die zich tientallen jaren geleden al zorgen maakten over het milieu. Die zie ik als de kopgroep. Daarna volgen de voorlopers van het peloton. Daar zitten we nu in. Dat zijn de mensen die nu hun gedrag veranderen. Dan heb je de massa, het peloton; mensen nu nog niks doen en gewoon alweer een vlucht naar een resort in Turkije hebben geboekt. Tot slot zijn er de achterblijvers, de mensen die nooit zullen bewegen en altijd zullen ontkennen dat er iets aan de hand is.’
Wat komt er na deze coronacrisis?
‘Een nog veel grotere crisis waarschijnlijk, op sociaal- of klimaatgebied. Dan pas gaan we het kantelpunt bereiken en gaat een groter deel van de mensheid om. Hoewel ik niet in een glazen bol kan kijken, denk ik dat die crisis tussen nu en tien jaar plaatsvindt.
Het gaat een keer gebeuren dat het jarenlang heel droog of warm wordt. Dat leidt vervolgens tot toenemende migratie en dan krijg je een economische of een sociale crisis. Die zal zoals altijd de meest kwetsbare mensen het hardste treffen. En dan zijn de rapen gaar. Daar is namelijk geen vaccin voor. Die crisis wordt dan ook veel heftiger dan deze coronacrisis.’
Komt er door corona meer aandacht voor zaken als het klimaat en duurzaamheid?
‘Wellicht, maar niet meteen en zeker niet snel. Transities gaan stapsgewijs: eerst word je bewust, dan verandert je attitude en dan ga je pas je gedrag veranderen. Tussen deze stappen kunnen vele jaren zitten.
Ik maak graag de vergelijking met een andere grote historische verandering: de transitie van roken naar niet-roken. Vijftig jaar geleden rookte 90 procent van de volwassen mannen. De roker was stoer en de niet-roker was toch een beetje een loser. In die halve eeuw is het totaal omgeslagen. Als je nu rookt, dán ben je juist de loser.
Ook hier zie je dat mentaliteitsverandering begon met een groep voorlopers die las dat roken slecht was. Deze groep mensen was van invloed op hun inner circle en zo groeide de groep niet-rokers. Toen kwam er een brede beweging op gang van mensen die gezonder wilden leven. Daarna, pas na dertig jaar, nam de overheid maatregelen: er kwamen rookverboden in het café, op het werk en in de trein. Dat hielp wel, maar de meeste mensen waren intrinsiek gedreven. Zo werken transities. Ze zijn een mengeling van cultuurverandering, mentaliteitsombuigingen, overheidsbeleid en technologie.’
Hoe vindt u dat onze overheid het doet tijdens deze crisis?
‘Er is eindelijk leiderschap getoond. Bij Mark Rutte hebben we daar tien jaar op moeten wachten. Maar er zit ook een rafelrandje aan. We worden wel erg betuttelend toegesproken. Ik vind het niet fijn dat ik word behandeld als een middelbare scholier. Als Jaap van Dissel de Tweede Kamer binnenstapt, dan zitten daar allemaal schoolkinderen die braaf knikken. Dat kan niet. We worden aangestuurd door een kleine groep medici die ons vertellen wat we wel en niet mogen doen en het krijgt autocratische trekjes. Dat kan niet te lang duren, want dan breekt er een revolte uit.
Daarom ben ik gestart met een alternatief Outbreak Management Team dat luistert naar de naam Break Out Team. Dat is een clubje friskijkers en dwarsdenkers, 25 in getal, met een aantal jongeren, die samen kijken of we niet slimmer uit deze crisis kunnen komen. We denken na over de post-corona-samenleving.’
Hoe?
‘Op de eerste plaats moet je differentiëren. Naar tijd, plaats en leeftijd. Alle maatregelen gelden nu voor alle mensen. Dat is heel dom. Uit onderzoek blijkt dat de jongeren het minste risico lopen, dus als straks de cafés en de restaurants opengaan, dan moeten die voorrang krijgen. Daarnaast moet je veel meer regionaal kijken. De situatie in Groningen is anders dan die in Amsterdam. Die moet je dus ook anders behandelen. Je moet het gewoon slimmer organiseren. Gooi die sportscholen open, maar laat alleen jongeren toe op de drukke uren.
We zijn intelligent de crisis ingegaan, maar we zijn er dom aan het uitgaan.’
Het Outbreak Management Team heeft vooral lof ontvangen, maar u bent kritisch.
‘Ik ben niet kritisch op het Outbreak Management Team zelf; daar zitten capabele mensen in. Het team is alleen te smal en eenzijdig samengesteld, met alleen maar virologen en epidemiologen. Die groep moet breder worden, met mensen uit andere disciplines. We worden al maandenlang door een kleine groep mensen geleid. Dat is niet gezond. Waar is de inspraak en tegenspraak? Het gedrag van mensen is behoorlijk dociel en volgzaam, en aan alles merk je dat dat gaat veranderen. Het is goed dat er tegenspraak komt. Steeds weer wordt het accent gelegd op angst. En je weet het: angst is slechte raadgever.’
Zullen we deze crisis positief afsluiten?
‘De lucht is nog nooit zo schoon geweest. Mensen uit India, die bij de Himalaya wonen, hebben voor het eerst in dertig jaar de Mount Everest kunnen zien. In Europa zijn er in de afgelopen drie maanden 11.000 doden minder gevallen door de schone lucht. Als je het enigszins bizar stelt, dan kan je zeggen dat er in een jaar tijd dadelijk meer mensen níét doodgaan vanwege de schone lucht, dankzij de coronacrisis, dan dat er wél doodgaan ten gevolge van het virus. Het is maar hoe je het bekijkt.’
De rubriek ‘Voorbij de Waan‘ is tot stand gekomen in samenwerking met PR-bureau De Wolven. Lees ook de andere afleveringen van ‘Voorbij de Waan’.