Een keer eerder trad hij op tijdens Lowlands Science om te vertellen over de oerknal. Als minister keert Robbert Dijkgraaf nu terug naar het festival in de Flevopolder, bijgestaan door viroloog Marion Koopmans. Het duo spreekt daar over effectieve wetenschapscommunicatie en bedreigde wetenschappers.
Het gesprek met Robbert Dijkgraaf is amper een paar minuten op gang en een ding is meteen duidelijk: zijn humor en optimisme is hij na een half jaar op het Binnenhof duidelijk niet kwijtgeraakt. Net zoals zijn veelvuldige gebruik van metaforen. ‘Iemand zei me ooit dat ik aan metafora nervosa lijd,’ zegt hij lachend. ‘Daar zit zeker een kern van waarheid in. Om meteen met een metafoor in huis te vallen: mijn eerste maanden als minister kan je het beste vergelijken met iemand die contant aan het jongleren is. Ik heb het idee dat ik de hele dag een heleboel ballen tegelijkertijd in de lucht houd. Daardoor heb ik ook verschillende identiteiten. Ik leid een departement, ben onderdeel van de regering en de hele politiek en ook nog lid van D66.’
Ik neem aan dat u ook nog uzelf bent.
‘Precies! Ik geef mijn eigen invulling aan deze taak, zeker omdat ik ‘net’ uit de wetenschap kom. Dat zorgt voor een andere benadering. Als ik een moeilijk besluit moet nemen of ingewikkeld beleid moet vormgeven, dan vind ik het leuk om te doen wat ik deed in mijn vorige leven. Toen veegde ik even het schoolbord uit en vroeg me af: hoe zat het nou ook alweer? Als je onderzoeker bent, dan moet je altijd een aanloop naar het probleem nemen en je afvragen hoe je op dat punt bent gekomen. Die manier van werken en denken probeer ik ook als minister te hanteren.’
De ongefilterde waarheid: de wetenschap achter het effect van cafeïne
Volgens onderzoek naar cafeïne zijn koffie en decaf goed voor de gezondheid, maar kunnen energiedrankjes juist gevaarlijk zijn.
Als wetenschapper bereikte Dijkgraaf nationaal en internationaal zo ongeveer alles wat mogelijk was. Na zijn promotie was hij de jongste universiteitshoogleraar ooit aan de Universiteit van Amsterdam, hij won de Spinozapremie, hij werd president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW), was vaste tafelgast bij De Wereld Draait Door en was directeur van het Institute for Advanced Study in Princeton.
‘Wetenschap maakt het leven de moeite waard en is mijn identiteit,’ zei hij vorig jaar in New Scientist. Toen was hij, naar nu blijkt, bezig aan zijn laatste Amerikaanse maanden. ‘Er zijn weinig dingen in het leven die het alledaagse overstijgen. Het is groter dan ikzelf, maar tegelijkertijd ben ik er een onderdeel van en dat is prachtig. Als ik over de wereld nadenk, denk ik aan de grenzen van het heelal en de allerkleinste deeltjes en de diepte verleden. Wetenschap is een blikopener.’
Hoe omschrijft u als minister het begrip ‘wetenschap’?
‘Wetenschap is de meest systematische, en beste, manier om de wereld om ons heen en onszelf te onderzoeken.’
U bent op de kop af 175 dagen minister. Kunt u een eerste indruk geven?
‘In Nederland is een hoop cynisme en kritiek op de politiek. Maar als je hier dagelijks rondloopt, dan realiseer je pas hoe belangrijk het werk is dat we hier doen. Het is een voorrecht om vanuit het nationale perspectief zorg te dragen voor een miljoen studenten, voor alle docenten, voor de wetenschappers en voor alle anderen. Het is een sector die dicht bij mijn hart ligt. Ik moet ervoor zorgen dat er concrete stappen worden genomen waardoor het leven beter wordt.’
U bent niet alleen minister, u staat vooral ook bekend als iemand die ingewikkelde materie voor een groot publiek behapbaar kunt maken.
‘Bij communicatie nemen we mensen mee in de inzichten die we met hen willen delen. Het engageren van de maatschappij bij de wetenschap begint waar de deelnemer is. Het gaat mij om de luisteraar, de kijker, de lezer of de deelnemer. Kan je vanuit daar de weg vinden naar die kennis?
Zo werkt het bij mijzelf ook nog steeds en zo denk ik ook over mijn eigen kennis na. Stel je voor dat ik niks over de oerknal weet. Waarom denken we op een bepaalde manier over de oerknal? Laten we even vergeten wat we al weten. Dan begin je waar ieder mens is. Communicatie moet vloeien van de ontvanger naar de zender. Het gaat tegen de stroom in.’
Als je kijkt naar wetenschap en communicatie dan is er een steeds groter wantrouwen naar wetenschappers toe.
‘Als je het in historisch perspectief zet, dan is het ingewikkelder geworden. Dat komt omdat de wetenschap zo succesvol is. Duizenden jaren geleden was wetenschap iets heel abstracts, voor een select groepje mensen dat zich bijvoorbeeld afvroeg hoe de kosmos in elkaar stak. Dat had nul invloed op jouw directe leven. Anno 2022 gaat het over de inrichting van het internet, hoe medicijnen werken en of er een vaccin is. Allemaal zaken met direct impact op onze levens. Wetenschap is veel meer in your face. Daarom wordt het ingewikkelder hierover te communiceren.
Ik geef je een voorbeeld. Het feit dat er natuurwetten zijn, geef enerzijds houvast maar is ook confronterend. Hoe graag iemand het misschien ook zou willen, ik ga niet zweven. De zwaartekracht staat gewoon aan. Dat is niet onderhandelbaar, zelfs niet door een slinkse boekhouder. Wetenschap is iets onverbiddelijks. Daarom roept de confrontatie met kennis ook conflicten op.’
Sinds corona is de confrontatie voor iedereen zichtbaar.
‘Het is van alle tijden, maar zeker recent worden we er meer mee geconfronteerd. Je ziet dat er een reactie is gekomen, niet zozeer op de wetenschappelijke kennis, als wel op de maatregelen die uit die kennis volgen. Men denkt de maatregelen te ondergraven door de kennis te attaqueren. Hierdoor is de rol van de wetenschap ingewikkelder geworden.
Daarom hamer ik ook op communicatie. Als je denkt aan het grote publiek, dan is het allesbehalve een uniform iets. In Nederland wonen 17 miljoen mensen die allemaal hun eigen ideeën en achtergrond hebben. Daar moet je iets mee.’
Onlangs zei u echter toen het over dit punt ging: de waarheid is hard.
‘Daar sta ik ook nog steeds achter. Als ik zeg tegen mensen dat er drie kleuren quarks zijn, dan zal iedereen meewarig knikken. Maar als ik zeg dat het percentage stikstofverbindingen omlaag moet of dat de CO2-uitstoot minder moet, dan gaat het opeens over hen. Over hoe je leeft, hoe je dingen maakt, wat je voor dingen betaalt. Dan wordt het opeens heel concreet.’
Op Lowlands staat u op het podium met Marion Koopmans, een van de meest vooraanstaande virologen van ons land. Zij kon onlangs niet op Oerol optreden, omdat haar veiligheid niet was gewaarborgd. Hoe vindt u dat?
‘Het is iets dat me heel diep raakt. Voor onze samenleving is het cruciaal dat we de veiligheid van onze wetenschappers kunnen garanderen. Een veilige omgeving waar ze met elkaar kunnen praten, maar ook een plek waar ze hun inzichten met ons kunnen delen, los van wat we met die inzichten doen. De wetenschap presenteert de feiten en de politiek maakt het beleid. Dat is het vertrekpunt. Als we dat vertrekpunt niet eens kunnen bereiken omdat we de inzichten, feiten en soms ook onzekerheden niet op tafel krijgen, omdat wetenschappers zich niet veilig voelen, dan hebben we een groot probleem. We hebben het zoeklicht van de wetenschap nodig en moeten een podium creëren waar we in gesprek kunnen gaan met mensen.’
Zoals bijvoorbeeld op Lowlands, tijdens New Scientist Live.
‘Precies! Ik kijk er enorm naar uit omdat daar alles bij elkaar komt. Ik ben zelf een hogeenergiefysicus en Lowlands is een festival met veel energie. De bezoekers zetten hun geest open en zijn voor alles in. Toen ik een flink aantal jaar terug optrad op Lowlands, genoot ik daar enorm van. Op zondagochtend een lezing over de oerknal. Het werkte geestverruimend. Voor de bezoekers en mij.’
Elk jaar vinden er wetenschappelijke onderzoeken en shows plaats op muziekfestival Lowlands. New Scientist is partner van Lowlands Science en deelt wat er gaat gebeuren en wat je als festivalbezoeker allemaal kan bezoeken. Lowlands 2022 vindt plaats op 19, 20 en 21 augustus 2022.
