In de rubriek ‘Voorbij de Waan’ gaan wetenschappers voorbij de waan van de dag en beschrijven ze hoe de coronacrisis onze maatschappij blijvend verandert. Deze keer: deeltjesfysicus Ivo van Vulpen. Hij is werkzaam aan het Nederlands deeltjesinstituut Nikhef en is betrokken bij het ATLAS-experiment van de deeltjesversneller van CERN in Genève.
Ook CERN kwam grotendeels tot stilstand toen de coronacrisis uitbrak. Moesten er ineens allemaal machines halsoverkop uitgezet worden?
‘Veel collega’s die aan nieuwe detectoren werkten of metingen aan het doen waren, moesten alles stilzetten. Dat was geen groot probleem. Wat wél echt een gedoe was geweest, is als de grote deeltjesversneller LHC had moeten worden stilgelegd. Nou stond die gelukkig al uit. We zitten in een periode waarin we verbeteringen doorvoeren aan de versneller. Als alles volgens plan verloopt, dan gaat de versneller in april of mei volgend jaar weer aan. We lopen misschien wat vertraging op, maar niet heel veel.’
Hoe word je het snelst fit?
Als je weet wat er precies in je lichaam gebeurt wanneer je sport, dan is fit worden makkelijker dan je denkt.
Gaat er niks stuk als alle machines stilliggen en er geen mensen meer op locatie zijn?
‘CERN ging gelukkig niet volledig op slot. Er zijn altijd mensen die de superkritische dingen in de gaten blijven houden. Denk aan de heliumvoorraad of radioactieve bronnen.’
Hoe veranderde uw eigen situatie?
‘Ik zat in een periode waarin ik vooral college gaf, vanuit Nederland. Ineens moesten we van alles online organiseren. Daarnaast ben ik vanuit Amsterdam betrokken bij het ATLAS-experiment. Hierbij was het vooral opletten dat veel jonge mensen die in Genève dag en nacht hard aan het werk waren ineens thuis in hun kleine flatje kwamen te zitten. Voor die mensen stortte hun wereld bij wijze van spreken een beetje in. Dat moesten we in goede banen zien te leiden.’
CERN is een gigantische internationale samenwerking. Hoe houd je die samenwerking draaiende in tijden zoals deze?
‘Het wereldwijde web is dertig jaar geleden ontstaan vanuit CERN. Dus als er één organisatie is die om kan gaan met op afstand werken, dan is het CERN wel. Bovendien werken we al sinds de jaren vijftig samen met mensen van over de hele wereld. We weten dus hoe dat moet. Zelfs tijdens de Koude Oorlog bleef er tussen de Verenigde Staten, Rusland – toen nog de Sovjet-Unie – en China communicatie in stand.
Toch voel je op dit moment wel dat er iets ontbreekt. Werken op CERN is méér dan volgens een vast stramien je plannen uitvoeren. Je moet ook met elkaar nieuwe ideeën opdoen, eens iets geks proberen, ongedwongen sparren. Dat mis je wel.’
Op Twitter vergeleek u wetenschap zonder samenzijn met een Zoom-borrel in plaats van een avond in de kroeg.
‘Ja, zo kun je het echt zien. Een Zoom-gesprek met acht vrienden is best leuk. Maar in een kroeg praat je het ene moment één op één met iemand, later met een groepje van vier en wanneer je even naar de bar loopt, kom je bijvoorbeeld een vreemd iemand tegen die je een raar verhaal vertelt. Na afloop ga je naar huis met een buik vol bier en een hoofd vol ideeën.’
Een aantal CERN-onderzoekers wilde van de nood een deugd maken en heeft een beademingsapparaat ontwikkeld. Hoe is dat idee tot stand gekomen?
‘Ik weet dat er mensen zijn die geïrriteerd raken van natuurkundigen die bij elk probleem zeggen: ‘Laat mij er maar even tien minuten over nadenken, dan laat ik wel zien hoe het moet.’ Maar een aantal onderzoekers op CERN is toch gaan denken: ‘De wereld staat in brand, hoe kan ik helpen?’ Ze wilden graag kijken of ze een open source, goedkoop, en uiteraard veilig beademingsapparaat konden ontwikkelen. Dit apparaat heet de High Energy Ventilator en wordt nu aan allerlei tests onderworpen.’
Deeltjesfysica en ademhalingsapparaten, dat lijkt een vreemde combinatie.
‘Heel veel detectoren in de deeltjesversneller maken gebruik van gassystemen. Daar zit geen zuurstof in, maar bijvoorbeeld argon en CO2. Die gassen moeten onder de juiste druk staan, de temperatuur moet heel nauwkeurig in de gaten worden gehouden, er mag geen verontreiniging in zitten, er zijn allerlei controlesystemen… Zulk soort systemen kun je ook gebruiken in beademingsmachines.’
Wat zal op lange termijn de invloed zijn van de coronacrisis op het deeltjesfysica-onderzoek?
‘Het belang van elkaar in levenden lijve zien wordt er duidelijker door. Waarom komen we eigenlijk bij elkaar in een gebouw? Nou, omdat daar dus ideeën uit voortkomen. Nu dit even niet kan, zie je ineens de meerwaarde daarvan.
Maar daarnaast hebben veel mensen dankzij het thuiswerken de kans om in hun hoofd wat zijpaden te bewandelen. Daar is normaal minder tijd voor, maar is wel een van de belangrijke pijlers van wetenschap. Het zou mij niks verbazen als er over twee of drie jaar publicaties verschijnen die er nooit waren gekomen zonder deze periode van geforceerd stilstaan.’
De rubriek ‘Voorbij de Waan‘ is tot stand gekomen in samenwerking met PR-bureau De Wolven. Lees ook de andere afleveringen van ‘Voorbij de Waan’.
