Keert de kroeskoppelikaan terug in Nederland? Ecologisch onderzoek wijst uit dat het kan, maar dan moeten we hem wel een handje helpen.
De kroeskoppelikaan is een opvallend dier. Met een spanwijdte tot 3,5 meter is hij een van de grootste vliegende vogels, de karakteristieke keelzak is feloranje en de krullende veren op zijn kop geven hem een nonchalante ‘just out of bed’-look. Je zou het niet denken, maar deze kroeskoppelikaan (Pelecanus crispus) is ook gewoon een ‘Nederlandse’ vogel.
‘Hij leefde in alle kustvenen van Nederland. Niet aan de zoute. maar aan de zoete kant’, zegt Leo Linnartz, ecoloog bij ARK Natuurontwikkeling, een organisatie die bekendstaat om zijn rewilding-activiteiten met bijvoorbeeld wisent, bever en geelbuikvuurpad. ‘De delta’s van rivieren als de Maas, Rijn en Schelde en het stroomgebied van het Oer-IJ in Noord-Holland zaten vol vis en vormden een perfect leefgebied.’
Onbekende sterrenbeelden aan de hemel
Govert Schilling maakt je wegwijs aan het firmament. In december 2024 werpt hij een blik op onbekende sterrenbeelden.
Op een stuk of tien plekken in Nederland zijn overblijfselen gevonden van de pelikaan, vaak als jachtbuit. ‘Hij werd gegeten, maar een belangrijker oorzaak van zijn verdwijnen is waarschijnlijk biotoopvernietiging. Al in de Romeinse tijd werd veengebied drooggelegd. Dat klinkt dan in en wordt gevoelig voor overstromingen met zout water. En deze pelikanen willen zoet water. Tot ongeveer de vijftiende eeuw hebben ze hier geleefd.’
Als het aan Linnartz ligt, keert de kroeskoppelikaan binnenkort terug. Samen met organisaties als LandschappenNL en IUCN-NL heeft ARK Natuurontwikkeling door een aantal adviesbureaus en zelfstandige ecologen een haalbaarheidsstudie laten uitvoeren. In die studie wordt gekeken naar factoren als minimale populatiegrootte, leefgebied, voedsel en gedrag. Conclusie: de pelikaan kan zich hier weer handhaven, maar we moeten hem wel gaan halen. Want uit zichzelf, zoals de wolf en de zeearend hebben gedaan, komt hij niet.
Dierentuin
In Europa leeft de kroeskoppelikaan nu nog in de Donaudelta in Roemenië en in Griekenland, Albanië, Montenegro en Bulgarije. ‘Het zijn geweldige vliegers, maar ze vliegen in de regel niet over de Karpaten en de Alpen heen’, zegt Linnartz. ‘Ook heb je meer nodig dan één of twee afgedwaalde zwervers, want ze broeden alleen in kolonies. Dus als we hier een populatie willen beginnen, dan moeten we vogels uitzetten.’
Wilde pelikanen vangen om naar Nederland te brengen is voor veel natuurbeschermers geen acceptabele strategie, dus wordt gekeken naar kroeskoppelikanen in dierentuinen, bijvoorbeeld in Diergaarde Blijdorp in Rotterdam. Daarvoor moet eerst nog veel worden onderzocht, zoals de afkomst van de vogels. Kroeskoppelikanen leven ook in Oost-Azië en als de vogels in onze dierentuinen nakomelingen blijken te zijn van die populatie, zijn ze niet geschikt om los te laten. ‘Die Oost-Aziatische pelikanen trekken wel duizend kilometer weg om te overwinteren. Als dat trekgedrag ook in de uitgezette pelikanen zit, zouden ze elke winter aan een onnodige en gevaarlijke tocht beginnen. Als het goed is, hebben de pelikanen in Europese dierentuinen allemaal Europese wortels, maar dat moet je wel goed uitzoeken.’
Waar in Nederland zouden de kroeskoppelikanen anno 2021 kunnen leven? Hun biotoop was toch vernietigd? ‘Er zijn nu weer goede wetlands beschikbaar. Moerassen zijn teruggekomen, als een neveneffect van inpoldering. Veel zeearmen zijn afgesloten, de waterkwaliteit is flink verbeterd ten opzichte van decennia geleden en de visstand is ook aardig hersteld. De kansrijkste gebieden lijken de Friese meren, de zoete gedeelten van de Zeeuwse delta – het Haringvliet, het Hollands Diep en de Biesbosch – en het IJsselmeer en zijn randmeren. Het is zeker voorstelbaar dat ze in het IJmeer ten oosten van Amsterdam komen rondzwemmen. Vooral als mensen de pelikanen af en toe een visje toewerpen, dan worden ze snel minder schuw.’
Aalscholvers
Welke ecologische effecten zijn er te verwachten van de terugkeer van zo’n grote vogel? ‘Het is niet zo dat we de pelikaan nodig hebben om natuurlijke processen weer aan de gang te krijgen, zoals met begrazing door runderen en paarden. Ze broeden in rietland of op eilandjes en breken veel vegetatie af voor hun nest. Ze zullen guano produceren, zoals zeevogels, wat het milieu ook beïnvloedt. Dat is allemaal niet goed of slecht, maar interessante ecologische dynamiek die erbij hoort in Nederland.’
Het meest kijkt Linnartz uit naar de interacties tussen pelikanen en aalscholvers. ‘Aalscholvers jagen in dieper water, waardoor de vis naar boven vlucht, waar de pelikanen ze opscheppen. Daarna persen ze het water uit hun snavel en in de keelzak blijft de vis achter. Pelikanen gebruiken aalscholvers als obers, het zijn ecologische bondgenoten. In het onderzoek kijken we ook naar aalscholverkolonies als graadmeter van de visstand, waar pelikanen van zouden kunnen profiteren.’
Beroepsvissers
Dan zijn er nog de interacties met mensen. Met name beroepsvissers, die het al niet zo op de aalscholver hebben, zullen toch niet zitten te wachten op een pelikaan die meer dan een kilo vis per dag eet? ‘De effecten op de visvangst zullen marginaal zijn. Onderzoek bij de Griekse populatie liet geen negatief effect op de visstand zien. Ze eten vooral kleinere exemplaren van soorten die commercieel gezien niet zo interessant zijn.
Pelikanen, net als aalscholvers, bepalen de visstand niet, maar volgen die. Neemt de vis af, dan ook de aantallen van deze vogels. De visstand in het IJsselmeer heeft meer te lijden van inpoldering en vervuiling dan van visetende vogels. Dat gezegd hebbende: we willen wel met de beroepsvissers in gesprek gaan en eventuele zorgen bij ze wegnemen.’
De volgende stap in de mogelijke terugkeer van de kroeskoppelikaan is een ‘rondje langs terreinbeheerders’ om uit te vinden wie er wil meedoen en zo gebieden te benoemen waar de pelikanen kunnen worden uitgezet. Dan is er ook nog veel uitzoekwerk nodig rondom vergunningen, wetgeving en de officiële criteria voor herintroductie. De haalbaarheidsstudie is gedaan, nu is een volgend rapport nodig over hóe de pelikaan het best kan worden teruggebracht.
Waarom de pelikaan überhaupt zou moeten terugkeren, daar is Linnartz wel uit. ‘Ik vind dat we moreel verplicht zijn de schade te herstellen die we hebben aangericht in de natuur. Daar hoort ook de herintroductie van lokaal uitgestorven soorten bij.’
De terugkeer van de pelikaan vult een ‘gat in de natuur,’ maar er speelt meer. ‘De pelikaan is een iconische vogel, waarvoor iedereen snel warm loopt. Hij kan een ambassadeurssoort worden: je kunt gemakkelijk uitleggen waarom je bepaalde beheermaatregelen treft ten behoeve van de pelikaan. Daar profiteren ook andere moerasvogels en de visstand van, eigenlijk het hele ecosysteem. Ook met het oog op natuurbeleving is het geweldig als je een vlucht pelikanen laag over het water ziet scheren. Of als ze op de steiger in de jachthaven zitten. De pelikaan brengt een glimlach op je gezicht.’
