De wetenschap toegankelijk maken voor het brede publiek – dat is het voornaamste doel van de Nationale Wetenschapsagenda (NWA). Dit programma van de NWO ondersteunt dan ook graag nieuwe en aantrekkelijke vormen van wetenschapscommunicatie. Dit jaar staan er daarom drie verrassende voorstellingen naast de Alpha op het terrein van Lowlands.
Eén daarvan is de kunsttentoonstelling van Julia Janssen. Janssen is 28, houdt van groen, Walter, Turkse detectives en prefecturen van Japan. Althans, volgens het algoritme dat dit profiel van haar heeft opgesteld. Met haar interactieve installatie ‘Dear data, how do you decide my future?’ stelt ze niet alleen haar persoonlijke (en intieme) gegevens tentoon, maar bevraagt ook de stompzinnigheid van dit soort profielen. Hiermee dwingt ze bezoekers na te denken over thema’s als digitale burgerrechten en de macht van grote Big Tech-bedrijven. Janssen: ‘Je bent meer dan je data. In het fysieke leven neem je verschillende rollen aan en daar wissel je intuïtief tussen, maar online heb je maar één identiteit. En zelfs daar heb je geen grip op.’
Online identiteit
Als kunstenaar bevindt Janssen zich op het snijvlak van kunst en technologie. Zo probeert ze meer bewustwording te creëren over wat data zijn en in hoeverre het ons leven bepaalt. ‘Mensen hebben vaak het idee dat ze zelf de controle hebben op het internet. Ze zeggen: “ik beslis toch zelf wat ik op Instagram of YouTube plaats?”. Maar het zijn juist alle onbewuste acties: hoe je met je muis over een pagina beweegt, hoe je scrolt, waar je op klikt – dat is hoe jouw digitale profiel wordt opgebouwd.’
'Als maaltijdbezorger heb je je te voegen naar de algoritmes'
Arbeidsrechtspecialiste Jana Retkowsky onderzocht het werk van maaltijdbezorgers. 'Door het algoritme worden ze als robots.'
Ze benadrukt dat ze niet tégen dataverzameling op het internet is, maar pleit – mede middels haar kunst – wel voor meer inzicht en controle. ‘Je hebt maar weinig grip op wie je bent online. Je wordt gevangen in een profiel dat grotendeels gebaseerd is op aannames.’
Valkuil
Daarmee stipt ze een belangrijk punt aan. Anders dan we geneigd zijn te denken, is technologie namelijk niet neutraal. Janssen: ‘We beschouwen kunstmatige intelligentie als een alwetend, mythisch wezen, maar vergeten daarbij dat algoritmen grotendeels getraind worden door mensen. Het is een proces van categorisatie en classificatie, en dat wordt gekleurd door onze menselijke vooringenomenheid.’
Die vooringenomenheid an sich is niet kwalijk, maar onze overtuiging dat technologie objectief is wel. ‘Wij leren de technologie zelf wat mannelijk of vrouwelijk is en daarmee maken we het absoluut’, legt Janssen uit. ‘We beschouwen wiskunde als de waarheid; dat is heel gevaarlijk. Velen – vooral minderheden – ondervinden daar de consequenties van. Want als voornamelijk witte, hoogopgeleide en heteroseksuele mannen de technologie bouwen, dan kan het bijna niet anders dan dat de digitale wereld vanuit dat perspectief wordt opgezet.’
Het gaat dan niet alleen over racistische twitterbots of discriminerende softwareprogramma’s, de gevolgen zijn vaak een stuk subtieler en daardoor lastig te herkennen. Janssen: ‘Als jij bijvoorbeeld een algoritme gebruikt in een sollicitatieprocedure, dan zet je zelf een definitie van succes. Zeg, je wilt de slimste kandidaat. De parameters die jij zet voor ‘slim’ – het hoogste IQ, een bepaald diploma, ervaring of leeftijd – bepalen de uitkomst. Dat wordt vaak vergeten.’
Inburgeren
Janssen benadrukt dat onze omgang met het internet nog in de kinderschoenen staat. Pas in de jaren ’90 begon de computer en onze online aanwezigheid een grotere rol in ons leven te spelen. ‘We hebben het de afgelopen decennia een beetje op zijn beloop gelaten, we werden onderworpen aan een enorm experiment. We moeten dus nog leren wat het is om een digitale burger te zijn; wat de normen en waarden van het internet zijn.’ Tegelijkertijd is ze ook kritisch: ‘Het is natuurlijk absoluut ridicuul dat we alles online maar toestaan, terwijl we in onze fysieke wereld zo veel waarde hechten aan privacy en veiligheid.’
Ze vindt het dan ook haar rol als kunstenaar om dit soort aspecten onder de aandacht te brengen. En dus liggen er straks drieduizendvijfhonderd pingpongballetjes vol persoonlijke informatie over Janssen op het Lowlands terrein naast de Echo. Van Instagram-posts die ze likete tot gespreksfragmenten op een datingsapp. Allemaal data die online algoritmes over haar hebben verzameld. En of groen nou echt haar lievelingskleur is? ‘Ik vind groen zeker een mooie kleur, dat hebben ze niet verkeerd. Maar waarom ik dan groen over blauw prefereer? Ik heb werkelijk geen idee.’
Techniek en toneel
Naast de kunstinstallatie van Janssen, kan je van nog twee verrassende vormen van wetenschapscommunicatie genieten. Zo staat er een Rube Goldbergmachine met een Lowlands-tintje, een wonderapparaat van de hand van ontwerpers Tim Meijer, Adriaan de Groot en Olivier de Gruijter. ‘Vanaf de toegangspoort van het festival tot op het Lowlands Science terrein maken wij één grote kettingreactie waarmee we een dag op Lowlands uitbeelden. Je begint ’s ochtends op de camping met een ontbijtje, maakt je klaar in het washok en eindigt met een groot feest’, zegt Meijer. De makers worden bijgestaan door natuurkundige Robert van Leeuwen die de natuurkunde achter deze alledaagse dingen uitlegt.
Daarnaast kan je naar de officiële première van ‘Het twijfelachtige spektakel’, een humoristische voorstelling van theatermakers-duo Sjors & Ruud – bestaande uit Sjors Noordsij en Ruud Moesbergen. Om en om nemen ze het publiek mee op reis langs wetenschappelijke onderwerpen en objecten – op zoek naar zekerheden in een wereld die zo nu en dan flink aan het wankelen wordt gebracht door twijfel. ‘Het is prima om te twijfelen aan wetenschap; het is en blijft namelijk een menselijk proces’, vertelt Moesbergen. ‘Maar wij vertrouwen er wel op dat wetenschappers het beste met ons voor hebben.’ Noordsij voegt toe: ‘Met onze voorstelling hopen we vooral het gesprek aan te jagen: wat is wetenschap? En waar vertrouw ik zelf op?’
Mensen die denken dat ze rustig van de show kunnen genieten, hebben het mis. ‘Dat kan eigenlijk nooit met een voorstelling van ons’, lacht Noordsij. ‘Onze filosofie met het maken van theater is dat je samen een belevenis in gaat.’ Moesbergen: ‘Elke voorstelling is anders, want het publiek komt altijd met een andere energie binnen. Wij houden wel van die onvoorspelbaarheid. Het leuke van Lowlands is dat de mensen zoiets hebben van: vermaak ons maar. Nou, daar gaan we voor zorgen.’
Elk jaar vinden er wetenschappelijke onderzoeken plaats op muziekfestival Lowlands. New Scientist is partner van Lowlands Science en deelt wat er gaat gebeuren en waar je als festivalbezoeker allemaal aan mee kan doen. Lowlands 2022 vindt plaats op 19, 20 en 21 augustus 2022.
