Er is de afgelopen weken flink wat om te doen geweest: de manier waarop vooral het NOS journaal met wetenschap omgaat. Gisteren kreeg de vondst van het higgsdeeltje – het belangrijkste natuurkundenieuws van het jaar – ruim baan in de grote vaderlandse journaals. Het acht uur journaal van de NOS opende er zelfs mee.
Reden genoeg dus om de proef eens op de som te nemen. Hoe is het gesteld met de vaderlandse berichtgeving over iets ingewikkelds als het higgsdeeltje? En welk journaal deed het eigenlijk het beste? Hieronder het (uitgebreide) oordeel.
(Klik op de linkjes om naar de uitzending gemist pagina van het betreffende item te gaan).
‘Er komt een moment dat we een grieppandemie niet kunnen voorkomen’
Ron Fouchier staat aan de frontlinie in de strijd tegen de griep. Met nieuwe vaccins wil hij ons beschermen tegen toekomstige pandemieën.
19:00, SBS 6, Hart van Nederland (item begint op 8:22)
Wetenschap bij Hart Van Nederland zie je niet elke dag. Het geeft wel aan hoe belangrijk deze vondst precies was. Het nieuwsprogramma geeft dan ook terecht ruim baan aan de ontdekking van dit deeltje, dat jammergnoeg ook hier weer het tikje megalomane en bovenal verwarrende etiket ‘goddeeltje’ meekrijgt.
Toch is dat slechts een detail dat de pret verder niet mag drukken. De rest van het item zit namelijk keurig in elkaar. Zo legt Hart van Nederland uit dat het higgsdeeltje het ontbrekende puzzelstukje in de ‘wetenschap van de natuur’ is. En hoewel dat wellicht een tikje aangedikt is (het higgsdeeltje is ‘slechts’ het ontbrekende puzzelstukje in de huidige deeltjesfysica), is het geenszins storend.
Goed is dat SBS er voor kiest een stuk van de presentatie van Joe Incandela van de CMS-detector te laten zien, waarin hij zegt dat de vondst nog slechts een vroeg resultaat is (of ‘eerste bewijs’, volgens de ondertiteling). Dat kleine beetje slag om de arm kan namelijk zeker geen kwaad.
Verder vergelijkt SBS bij monde van wetenschapsjournalist Govert Schilling de vondst van het higgsdeeltje met de eerste maanlanding. Een beoordeling die qua culturele inpact sterk overdreven is (ik denk dat buiten de liefhebbers en fysici, weinig mensen zich zullen herinneren ‘waar ze waren’ toen het higgsdeeltje gevonden werd), maar qua wetenschappelijke importantie des te treffender.
Het item focust verder sterk op de opwinding onder wetenschappers. Kortom: de menselijke kant van het verhaal. Opvallend is vooral dat Schilling – die hier natuurlijk ook inhoudelijk het één en ander over had kunnen melden – vooral moet opdraven om die menselijke opwinding te duiden, inclusief een flauw grapje over de plastic bekertjes waaruit de natuurkundigen hun champagne schenken.
Grappiger is dan het stukje waarin verschillende wetenschappers proberen uit te leggen wat dat higgsdeeltje nu precies doet – iets dat niet altijd even soepel gaat, al redden de meesten zich uiteindelijk redelijk.
Gelukkig maakt Hart van Nederland dat luchtige intermezzo helemaal goed met een uitleg over wat er gebeurt in de LHC bij de zoektocht naar het higgsdeeltje. Ze vertellen hoe protonen met bijna de lichtsnelheid op elkaar botsen en laten natuurkundige Auke-Pieter Colijn uitleggen dat het higgsdeeltje slechts kort leeft en uit elkaar kan vallen in twee fotonen en dat die fotonen door de LHC worden waargenomen. Helder, duidelijk en bovenal helemaal correct. Hulde!
Kortom: misschien iets teveel aandacht voor de sfeer en het enthousiasme van de wetenschappers, maar de correcte en begrijpelijke fysica maakt dat helemaal goed. Een gezellig, geslaagd item.
Ook bij RTL valt de vermaledijde term goddeeltje, maar gelukkig is hun verdere beschrijving van het higgsdeeltje beter. Ze noemen het een ‘fundamentele bouwsteen van ons heelal’ en later in iets minder exacte bewoordingen nog ‘het ontbrekende puzzelstukje in de natuur’ (opnieuw: het gaat hier eigenlijk ‘slechts’ om het ontbrekende puzzelstukje van in de huidige deeltjesfysica, of meer specifiek: het standaardmodel van elementaire deeltjes, zoals wij dat vandaag de dag kennen).
In het vervolg van het item volgt eerst wat aandacht voor de mens achter de wetenschap, met een focus op Peter Higgs, die ondermeer zijn blijdschap en ontroering toont dat hij dit allemaal nog mag meemaken, maar daarna gaat RTL – dat een kort en efficiënt item maakte – snel verder naar wat dit allemaal betekent.
‘Dat higgsdeeltje is zo belangrijk omdat het alles om ons heen massa geeft – gewicht. Niet alleen deze steen’, vertelt verslaggever Hans Schutte met een baksteen in zijn hand, ‘maar ook mensen, dieren en alles in het hele universum zou er compleet anders uitzien zonder die higgsdeeltjes’. Een uitleg waar – hoewel een tikje kort door de bocht – verder weinig op af te dingen valt.
Dan gaat RTL door naar de zoektocht binnenin de LHC. Zij leggen dat iets simpeler uit dan SBS en spreken slechts over hoe het higgsdeeltje gevonden is tussen brokstukken van op elkaar botsende deeltjes in de versneller. Zij laten daarmee voor het gemak de uitleg over het slechts kortlevende higgsdeeltje, dat direct in andere deeltjes vervalt, achterwege. Iets dat overigens zeker geen doodszonde is en voor het begrip misschien zelfs wel zo handig.
Daarna komt ook bij RTL Govert Schilling aan het woord, die hier iets meer inhoudelijk mag vertellen en keurig in één zin uitlegt hoe het higgsdeeltje ons meer leert over de wereld om ons heen.
Ook RTL vervolgt met blije wetenschappers die dit ondermeer ‘het hoogtepunt in mijn carrière’ noemen. Ze sluiten het item af met de vraag wat we nu eigenlijk met deze vondst kunnen. Daar is ‘ie dus weer, de eeuwige vraag als het om fundamenteel onderzoek gaat: het praktisch nut.
Natuurkundige Ivo van Vulpen legt daarop in een paar korte zinnen uit waarom fundamenteel onderzoek áltijd nuttig is. En daarom, besluit het item, is ‘de kans groot dat ook deze doorbraak de basis is voor grote, toekomstige uitvindingen. En daar mag dus wel op gedronken worden.’
Kortom: Efficiënt en goed te begrijpen, zonder noemenswaardige inhoudelijke fouten. Een dikke voldoende.
20:00, Nederland 1, NOS journaal
Het chronologisch laatste item kwam van het door wetenschapsjournalisten de laatste tijd zo onder vuur genomen NOS journaal, dat met de vondst van het higgsdeeltje haar uitzending zelfs durfde te openen – alvast een goed teken.
‘Goedenavond. De ontbrekende bouwsteen is gevonden’, vertelt Sacha de Boer de kijker, daarbij voor het gemak achterwege latend waaraan deze ontbrekende bouwsteen bouwt. ‘Bijna 50 jaar is er naar gezocht, een miniscuul deeltje dat wel moest bestaan, maar dat wetenschappers niet konden vinden, tot nu. In het vermaarde Cern-instituut in Genève hebben ze het gevonden – het zogeheten higgsdeeltje, dus. En dat is essentieel voor alles wat bestaat, daarom wordt het ook wel het goddeeltje genoemd. Zonder dit is er geen leven of materie mogelijk. De hele wetenschappelijke wereld keek uit naar deze ontdekking.’
Een ietwat rammelend intro, maar er is weinig echt fout. Jammer dat de naam ‘goddeeltje’ ook hier weer opduikt en de uitleg ‘zonder dit is er geen leven of materie mogelijk’ slaat de plank een beetje mis, hoewel het niet feitelijk onjuist is.
Het higgsdeeltje geeft andere deeltjes tenslotte massa en dankzij die massa konden deeltjes ooit samenklonteren en interactie aangaan. Zonder dat proces, dat vlak na de oerknal begon, waren daarom geen sterren, sterrenstelsels, planeten of – inderdaad – mensen gevormd.
Toch is zonder de uitleg dat het higgsdeeltje deeltjes massa geeft, de uitspraak dat zonder het higgsdeeltje geen leven mogelijk was een beetje nietszeggend. Want ook zonder, pak ‘m beet, elektronen, zwaartekracht of de oerknal was er geen ‘leven of materie’ mogelijk geweest. Het was hier daarom vermoedelijk beter geweest om – net als RTL nieuws – eerst het belangrijkste te vermelden (‘dit deeltje geeft andere deeltjes massa’).
Het item vervolgt met de beste soundbite van de conferentie in Cern: ‘I think we have it’, waarna ook de NOS aandacht besteedt aan Peter Higgs. Daarbij leggen ze en passant uit dat Higgs voorspelde dat ‘er een deeltje moest zijn dat andere deeltjes massa geeft, een soort missing link in de structuur van alle materie’ – een keurige zin waarop niets af te dingen valt (en die beter al eerder had kunnen vallen).
Daarna gaat ook de NOS naar Amsterdam, waar wetenschappers bij deeltjesinstituut NIKHEF samen naar de bekendmaking keken. ‘Natuurkundigen delen een passie, ze zijn altijd op zoek naar nóg kleinere deeltjes’, vertelt verslaggeefster Marjolein Hogervorst de kijker. Een aardige openingszin, maar helaas wel onjuist. Zo denk ik dat menig theoretisch fysicus weinig passie voelt voor de zoektocht naar deeltjes. Zo’n theoreet rekent liever aan zijn eigen hypothesen en ideeën. En zelfs deeltjesfysici zijn niet altijd op zoek naar kleinere deeltjes, maar naar nog altijd onbekende of ongevonden deeltjes. ‘Hun theorie: hoe verder je het heelal uit elkaar peutert, hoe beter je het gaat begrijpen’ – iets dat dan wel weer klopt als een bus.
Na een tweetal enthousiaste wetenschappers die kort aan het woord komen, vervolgt Hogervorst met een keurige uitleg over hoe alles (zelfs de minister-president) bestaat uit elementaire deeltjes. Vreemd is wel dat vervolgens alleen quarks en elektronen worden genoemd als elementaire deeltjes – dan was quarks en leptonen (elektronen zijn een subgroep van de leptonen), of beter nog: leptonen en hadronen (die laatsten bestaan altijd uit quarks) een logischere verdeling geweest uit het oogpunt van het standaardmodel. Maar goed: een kniesoor die daar op let, wellicht. Toch was het misschien juist beter geweest de quarks en elektronen in deze uitleg gewoon achterwege te laten – ze zorgen bij de kijker vermoedelijk alleen voor verwarring.
De rest van de uitleg – waarin nog eens benadrukt wordt dat het higgsdeeltje de andere deeltjes massa geeft, is dan weer keurig. Maar als besproken wordt dat het higgsdeeltje nog niet gevonden is, komt er weer een opmerkelijke uitspraak langs. ‘Elementaire deeltjes zijn alleen bij hoge snelheid te zien’, vertelt Hogervorst de kijker. Opmerkelijk, want dat is helemaal niet waar. Elementaire deeltjes zijn prima te zien bij lage snelheden. De reden dat deeltjes in een deeltjesversneller versneld worden, is dan ook niet omdat ze anders niet zichtbaar zijn, maar om ze op elkaar te laten botsen, zodat tussen de brokstukken nieuwe deeltjes tevoorschijn komen (de legoblokjes waaruit de op elkaar geschoten deeltjes waren opgebouwd). Iets dat vervolgens nog wel aan bod komt: ‘daarin botsen die kleine bouwstenen met hoge snelheid op elkaar, waarna nieuwe elementaire deeltjes zichtbaar kunnen worden.’ Bij elkaar opgeteld heeft dit stuk uitleg echter een hoog ‘de klok wel horen luiden, maar niet weten waar de klepel hangt’-gehalte.
Maar niet alles is slecht – het NOS-journaal meldt wel als enige dat het higgsdeeltje ‘hoogstwaarschijnlijk’ bestaat. Een slag om de arm die de anderen eigenlijk ook hadden moeten nemen.
Tot slot stelt ook de NOS de vraag wat we nu met deze ontdekking kunnen en krijgt daarbij hetzelfde antwoord als RTL en eindigen dan ook bijna op dezelfde manier: ‘wat we aan deze doorbraak hebben, weten we nog niet, maar het is wel reden voor… champagne.’
Terug in de studio voegt de Boer daar nog aan toe: ‘en dit is nog maar het begin, want de wetenschappers zullen nog maanden en wellicht zelfs jaren nodig hebben voor de analyse van deze ontdekking’ – een terechte opmerking.
Kortom: een prominente plek in het journaal en de ruime tijd voor het item, geven bonuspunten, net als de soms leuke illustraties bij de uitleg, maar helaas gooit de minder duidelijke en soms onjuiste uitleg roet in het eten. Desondanks geen slecht item.
And the winner is…
Het NOS-journaal valt af, vanwege de feitelijke foutjes en wat ongelukkige uitleg. Blijft over het RTL-nieuws, dat het met hun efficiënte en keurige item wat mij betreft nét aflegt tegen het item van Hart van Nederland dat de net iets te jolige sfeer meer dan voldoende compenseert met de uitstekende uitleg van Auke-Pieter Colijn. Een overwinning op punten.
Wat the day after vooral resteert is de positieve indruk. Jammer van de foutjes bij de NOS, die verder een leuk item maakten, maar goed dat alle journaals nette items wisten te produceren.
Nu is het alleen nog afwachten hoe het volgende keer gaat, wanneer minder prominent wetenschapsnieuws de aandacht krijgt…