In de nieuwe rubriek ‘Voorbij de Waan‘ gaan wetenschappers voorbij de waan van de dag en beschrijven ze hoe de coronacrisis onze maatschappij blijvend verandert. Deze editie is de kickoff: een lang interview met Robbert Dijkgraaf, universiteitshoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam en directeur van het Institute for Advanced Study van het Amerikaanse Princeton.
‘Ik houd me dagelijks aan een strak schema. Vroeg op, veel wandelen, goed eten. Dat is mijn manier om met deze crisis om te gaan’, zegt Dijkgraaf via Zoom. Hij bevindt zich in zijn huis in Princeton, waar onder meer Albert Einstein en Robert Oppenheimer ooit woonden. Net als veel andere wetenschappers is ook Dijkgraaf na de uitbraak van het coronavirus overgestapt op virtueel vergaderen. ‘Ik had een aantal board meetings en jury-overleggen die soms wel twee dagen in beslag namen. Bij een ervan moesten we tweehonderd kandidaten bespreken. Normaal gesproken vindt zo’n overleg ergens in de wereld plaats, bijvoorbeeld in een hotel. Dan breng je veel tijd met elkaar door. Nu zit je twee dagen lang voor een beeldscherm. Je komt dan tot de conclusie dat dat gewoonweg niet te doen is.’
Amerika
‘In veel opzichten zijn zaken in de Verenigde Staten altijd extremer. Vaak slechter, soms beter, maar altijd intensiever. De dempende werking die Europa kent, zoals bijvoorbeeld met het sociale vangnet van een overheid, dat kennen we hier niet. Amerika is een land van grote oscillaties. We zitten hier niet alleen in het epicentrum van de covid-19-crisis, er is ook nog een president die de situatie alleen maar erger maakt. Voor mij is dat een reden om er niet helemaal in het nieuws op te gaan.’
‘Ik probeer robots te ontwikkelen die ook echt een nieuwe stap maken’
Hoe werkt vliegen? Dat lijkt een simpele vraag, maar voor luchtvaarttechnicus en bioloog David Lentink is het een levenslange zoektocht.
Verliezers
‘Op de eerste plaats zijn de Amerikanen de verliezers. Enerzijds de mensen die ziek zijn geworden of zelfs zijn overleden. Anderzijds zij die door het coronavirus hun baan hebben verloren of gaan verliezen, geen geld meer hebben en daardoor ernstig in de problemen komen.
Naast horeca en recreatie zie je hier in Amerika dat de coronacrisis ook veel problemen veroorzaakt voor de universiteiten. De Amerikaanse campussen kun je vergelijken met aangemeerde cruiseschepen, inclusief onbeperkt eten. Het hele financiële model dat daarachter ligt, wordt momenteel in twijfel getrokken. Waarom zou je 75.000 dollar per jaar betalen voor iets waar je gevaar loopt, of waar je alleen les krijgt via een scherm?’
Winnaars
Waar de universiteiten in crisis verkeren, profiteert de techwereld juist van de crisis, zegt Dijkgraaf. ‘Techbedrijven hebben een agenda voor de toekomst en een aantal ontwikkelingen zullen nu ongetwijfeld versnellen. Zo zal de omarming van de digitale wereld en die van de genetica versneld gaan. Landen die hier veel in hebben geïnvesteerd, zoals China, Singapore, Korea, komen er ook het beste uit.
Het aantal slachtoffers in Azië is een fractie van het aantal slachtoffers in Europa en Amerika. China en Singapore hebben technologie omarmd, voorbij stappend aan issues waar we ons in het Westen zorgen over maken. Privacy is daar natuurlijk het belangrijkste en duidelijkste voorbeeld van.’
Virtueel
‘Na de crisis zullen we voor een deel terugvallen in oude gewoontes. Maar een aantal dingen zijn blijvend veranderd. De belangrijkste verandering is misschien wel de manier hoe we met elkaar verbonden zijn en hoe we informatie uitwisselen. We merken nu dat fysieke afstand er niet voor alles meer toe doet. Ik praat makkelijker met met een interviewer in Nederland, online, dan met mijn buurman hier in Amerika. We zitten 6.000 kilometer van elkaar verwijderd, ons contact gaat snel, we horen en zien elkaar en het belangrijkste is: de kans op besmetting is nul. Er ontstaat een democratisch effect: als we in de virtuele wereld duiken, dan zijn we allemaal elkaars buren. We zijn nog nooit zo geïsoleerd en zo verbonden geweest.
Deze manier van communiceren was al in kleine wetenschappelijke niches heel normaal. Neem het deeltjesversnellerinstituut CERN in Genève, waar 10.000 mensen uit 160 verschillende landen vaak virtueel met elkaar samenwerken. Dit soort ideeën uit de laboratoria van de wetenschap zullen sneller hun weg vinden naar de maatschappij.’
Gedachteoefening
‘Eigenlijk is de blik van mensen altijd op de toekomst gericht. We willen vooruit en met behulp van onderwijs, onderzoek, economie, technologie en bedrijven gebeurt dat ook. Ze helpen ons met de bedreigingen om te gaan en schade te voorkomen of beperken. Opeens was het daar: het coronavirus dat zich representeerde als de perfecte bio-terrorist. Op een bepaalde manier zal de ervaring van deze crisis bij ons blijven en dat is ook goed. Als je kijkt naar de grootste problemen waar we nu mee kampen, zoals klimaatverandering, voldoende voedsel of water, dan wil je dat de mensheid daar waakzaam mee omgaat. Kijk nu naar buiten en je hoort bijna geen auto’s en er zweven nauwelijks vliegtuigen door de lucht. Zo’n alternatieve wereld is ineens heel voorstelbaar geworden. We doen noodgedwongen deze collectieve gedachteoefening en dat is leerzaam. Na een crisis zijn mensen behoudender. Ze zullen bereid zijn om meer te investeren in bescherming, dan in louter groei.’
Zwakte
‘Eigenlijk kunnen we ook nu nog bijna alles. Boodschappen bestel je online en worden tot in je keuken gebracht. Ondanks dat de wereld in crisis is, Facetimen we met iedereen. Ook mijn werk gaat gewoon door. Dit was vijftig jaar geleden schier onmogelijk.
Maar we kunnen niet alles. Onze grote zwakte is dat we te weinig hebben nagedacht over de weerbaarheid van de wereld. Te lang heerste er een houding van: als er een ramp gebeurt, dan gaan we er achteraf wel wat aan doen. We moeten investeren in het voorkomen van rampen. Dat vinden we psychologisch gezien lastig. We hebben daar grote moeite mee.
Deze coronacrisis is vergelijkbaar met een oorlogssituatie. De maatschappij wordt op een harde manier geconfronteerd met de gaten in het vangnet, de manier hoe we zijn voorbereid op een noodsituatie en de middelen die beschikbaar zijn om hierop te reageren. Een ding is pijnlijk duidelijk geworden: in het verleden is er veel te weinig geïnvesteerd in kennis, gezondheidszorg en internationale samenwerking. Deze zwakke punten zullen het beleid en debat van de komende jaren bepalen.’
Lens
‘Wanneer er een ramp gebeurt, schrikken mensen wakker. Details van die ramp nemen de overhand. Na 9/11 werd er alleen maar gepraat over moslimterrorisme en de hele focus in de wereld, en zeker in de VS, was daarop gericht. Zonder dat we het doorhadden, viel in 2008 de Amerikaanse bank Lehman Brothers om, belandde de wereld in een financiële crisis en daar was dus een nieuwe ramp. Dat was de setting van de afgelopen twaalf jaar.
Nu hebben we een virus als vijand en overal zie je de neiging om nu alles door de lens van het virus te bekijken, terwijl je de lens breder moet trekken. Het is niet zo dat we niet genoeg over pandemieën hebben nagedacht, maar we zijn vergeten om een totaalbeeld te schetsen van alle bedreigingen en te kijken hoe we daar mee omgaan. Vergelijk het met een land dat altijd de laatste oorlog wil gaan winnen. In de Koude Oorlog bewapende de VS zich met tanks en kernwapens tegen de Sovjet-Unie en opeens bleek terrorisme het probleem te zijn.’
Blinde vlek
‘Het goede van een crisis is dat je wakker schrikt. De gangbare fout is echter dat de volgende crisis gezien wordt als een replica van de crisis waar we nu doorheen gaan. Dit virus zat in onze blinde vlek en de grote vraag is: wat voor andere blinde vlekken hebben we? Klimaatverandering, voedselveiligheid en economische ongelijkheid zijn andere grote risico’s die het leven kunnen ontwrichten. Deze crisis maakt duidelijk dat de wereld een enorm ingewikkeld systeem is geworden met veel onderlinge afhankelijkheid. Vergelijk het met het wegennetwerk van Nederland: als er ergens een vrachtwagen omkiepert, dan krijg je een verkeersinfarct en voor je het weet staat het hele land vast. Dit is een metafoor voor de fragiliteit van de internationale samenleving.’
Pijlers
‘Wetenschap en technologie zijn de twee belangrijkste pijlers van de maatschappij. Maar het is de aanval en de verdediging tegelijk. Veel van de problemen zijn veroorzaakt door de mens en technologie, van kernwapens tot zure regen. Er is maar één manier om kwade technologie te bestrijden: met goede technologie.
Natuurlijk zitten we nu binnen en houden anderhalve meter afstand. Maar dat is een botte manier om de crisis te bestrijden. De slimme manier is om te detecteren, om behandelmethodes te ontwikkelen en om een vaccin te vinden. De hoop is gericht op de wetenschap. Als je ergens een klein zonnetje achter de wolken wilt zien, op korte termijn, dan is het dat het respect voor wetenschappelijke kennis is vergroot.’
2021
‘Een heleboel dingen zijn letterlijk een jaar verschoven. Van de Olympische Spelen tot het songfestival tot het afstuderen van onze middelste zoon. Hij is onderdeel van The Great Class of 2020 maar krijgt zijn diploma pas in mei 2021. De klok is een jaar teruggezet. Maar de klok wordt ook versneld vooruitgezet. Volgend jaar is het ook 2022 of zelfs 2030.
Deze crisis moet je zien als een aardverschuiving. De spanning bouwt zich langzaam op, er gebeurt de hele tijd niks, dan volgt de schok en die mondt uit in een transitie. Vooral op gebied van technologische ontwikkelingen. In die zin hebben we de toekomst versneld binnengehaald. Maar aan de andere kant hebben we de toekomst een jaar uitgesteld.’
Zonvakantie
‘Een crisis kan louterend werken omdat we gezamenlijk een gedachte-experiment hebben gedaan. Heel lang hebben we in een waan geleefd en gedacht dat we bepaalde dingen heel erg nodig hadden. Dat is niet zo. We werken keihard voor de vierde (zon)vakantie en om te eten in een sterrenrestaurant. Het hele pakket is los zand. Als je een element van je leven verandert, dan verandert alles. Onze zoon zei laatst dat hij het eigenlijk prima vond zonder alle auto’s en vliegtuigen. En hij heeft gelijk. We hebben straks een tijd in een alternatieve wereld geleefd en dat maakt het haalbaar om dingen anders te zien. Natuurlijk zullen we uiteindelijk terugveren naar een deel van ons oude leven. Maar niet op het niveau zoals we dat gewend waren. En zeker niet met nog een schepje erbovenop.’
De rubriek ‘Voorbij de Waan‘ is tot stand gekomen in samenwerking met PR-bureau De Wolven.