Het Pools heeft geen woord (of twee woorden) voor ‘plaatsvervangende schaamte’. Een Poolse collega wist ook niet dat ze dat nodig had, tot ze in de Nederlandse les leerde wat het betekent. ‘Het is het mooiste wat je in het Nederlands kunt zeggen’, riep ze daarna dankbaar uit. Ze begreep niet hoe ze ooit zonder de woorden had gekund om dat anonieme door-de-grond-zakgevoel uit te drukken.
Herkenbaar is het dus in verschillende culturen, en uiteraard zijn er dan ook wetenschappers die zich ermee bezig houden. Een van hen, de psycholoog Stephanie Welten, promoveerde eind vorige week aan de Universiteit van Tilburg op het onderwerp (plaatsvervangende) schaamte. Zij beweert dat het samenhangt met een bedreigd zelfbeeld.
Ik herinner met het optreden van de fysicus Erik Verlinde vorig jaar tijdens de uitreiking van de Spinozapremie. Hij ontving samen met twee andere wetenschappers de hoogste onderzoeksonderscheiding die Nederland kent en was natuurlijk ontzettend zenuwachtig. Na de uitreiking kregen alle laureaten kort de tijd om familie, vrienden en collega’s te bedanken en te vertellen wat ze met hun premie wilden doen. Bij Verlinde liet de techniek hem in de steek, en daarmee ook zijn woorden.
Gaan breinchips die onze gedachten koppelen aan machines de mens verbeteren?
Hersenimplantaten die mensen met een verlamming de mogelijkheid geven om computers te bedienen met hun gedachten, ontwikkelen zich snel.
Hij probeerde met trillende handen zijn tekst op zijn iPad tevoorschijn te toveren, maar het apparaat bladerde te ver vooruit en daarna achteruit en hield er toen maar helemaal mee op. Verlinde zweeg en keek naar beneden. De cameraman van de NOS kwam wat dichterbij, de zaal zat zich muisstil plaatsvervangend te schamen. Ik durfde op een gegeven moment niet meer te kijken en haalde opgelucht adem toen de voorzitter van NWO ingreep en Verlinde van het podium dirigeerde. Je zou er zelf maar staan en compleet dichtslaan!
Volgens de redenering van Stephanie Welten bedreigde deze situatie niet alleen Verlinde, maar ook mijn zelfbeeld. Ik identificeerde me met hem en kreeg zelf rode kaken. Toen het allemaal voorbij was, nam ik me stellig voor om nooit mijn presentatie alleen maar op een iPad te zetten (als ik die had), omdat het ding trillende vingers blijkbaar verkeerd begrijpt. Die fout zal ik zelf niet zo snel maken.
En dat maakt plaatsvervangende schaamte opeens heel nuttig, zegt ook Stephanie Welten. We kunnen door die emotie leren van fouten zonder dat we ze zelf hoeven te maken. Dat moet toch wel een evolutionair voordeel zijn. Vast ook wel voor Polen.
