Alsof stroperij, houtkap, habitatverlies en klimaatverandering nog niet erg genoeg zijn, ligt voor chimpansees nu een nieuw dodelijk gevaar op de loer. De apen worden bedreigd door een virus dat bij mensen verkoudheid veroorzaakt. Die bedreiging is ontdekt na onderzoek van een uitbraak van een luchtwegaandoening onder de chimpansees in 2013.
De uitbraak dook op in een chimpanseegroep in Kanyawara, in het Oegandese natuurpark Kibale. Van de 56 chimpansees stierven er vijf: bijna tien procent van de populatie. Dat schrijven de onderzoekers in het vakblad Emerging Infectious Diseases.
De twee jaar oude chimpansee Betty stierf aan een ernstige longontsteking. Uitgebreide autopsie op haar lichaam wees uit dat het menselijke rhinovirus C hoogstwaarschijnlijk de boosdoener was. Overal in Betty’s longen en luchtwegen, die met vocht gevuld waren, werden rhinovirus C-genen gevonden. Er werden geen andere virussen of andere pathogenen gevonden.
‘Wat mensen allang vergeten zijn, staat nog geschreven in bomen’
Met haar boomboor onderzoekt Valerie Trouet woudreuzen en reconstrueert ze wat die allemaal hebben meegemaakt.
‘Dat was echt de smoking gun: één virus dat daar niet hoorde’, zegt hoofdauteur Tony Goldberg van de universiteit van Wisconsin-Madison. ‘Dit verkoudheidsvirus is een ernstige bedreiging is voor alle chimpansees in Afrika.’
Geschiedenis met mensen
Het gevaar van rhinovirus C is groter dan dat van varianten A en B, omdat het verhoudingsgewijs recenter bij mensen geëvolueerd is. Zo’n achtduizend jaar geleden veroorzaakte het wijd en zijd kindersterfte, in de tijd dat mensen dankzij de opkomst van de landbouw dichter bij elkaar gingen wonen.
Op dit moment is ongeveer de helft van de mensen immuun voor rhinovirus C. Toch zijn er ook veel mensen die een variant hebben van het CDHR3-gen dat ze bijzonder vatbaar maakt, waarbij de symptomen sterker worden en de kans op astma bij kinderen groter wordt.
Het gen maakt een receptor op cellen in de luchtwegen. Bij menselijke patiënten met de schadelijke variant bindt het rhinovirus C sterker aan de receptor, blijkt uit onderzoek. Daardoor kan het die cellen infecteren, zich sneller verspreiden en meer dan tien keer zo veel virus per cel produceren als normaal.
Kwetsbare chimps
Het team van Goldberg vond dezelfde ontvankelijkheidsvariant – CDHR3-Y529 genoemd – in DNA afkomstig uit de uitwerpselen van alle 41 zieke chimpansees. Erger nog, ze vonden het ook in alle DNA-monsters van 24 chimpansees afkomstig uit heel Afrika, verzameld door het Great Ape Genome Project.
‘Sinds de opkomst van dit virus achtduizend jaar geleden hebben wij mensen genetische weerstand opgebouwd’, zegt Goldberg. ‘Onder chimpansees is dat niet gebeurd, dus voor zover wij kunnen inschatten zijn alle chimpansees in Afrika vatbaar.’
In de archieven van Kanyawara zijn gedurende het afgelopen decennium twee keer per jaar uitbraken van ongediagnosticeerde aandoening aan de luchtwegen terug te vinden. Daarbij stierven ongeveer om het jaar ook chimps.
Ook elders in Afrika zijn uitbraken van dat soort aandoeningen aan de luchtwegen opgetekend in de archieven. Onder de chimpansees in Gombe, Tanzania is het al bijna vijftig jaar de belangrijkste doodsoorzaak, verantwoordelijk voor 48 procent van alle sterfgevallen.
Kom niet te dichtbij
Virussen die mild zijn voor mensen, of zelfs helemaal geen symptomen veroorzaken, kunnen een serieuze bedreiging vormen voor apen. Mensen beseffen nou eenmaal niet dat ze besmettelijk zijn, zegt Fabian Leendertz van het Robert Koch-Institut in Berlijn, Duitsland. In 2008 ontdekte hij dat chimpansees doodgingen aan het humaan metapneumovirus.
Moeten we dan maar een einde maken aan het ecotoerisme, dat waardevolle inkomsten oplevert voor Afrika en de natuurbescherming? Niet nodig, zegt Goldberg, maar bezoekers, opzichters en natuurbeschermers moeten wel striktere voorzorgsmaatregelen nemen om besmetting te voorkomen. Daarbij valt te denken aan het dragen van mondkapjes en het bewaren van een vaste afstand tot de dieren.
‘Ik vind het ongelofelijk dat er bij veldwerk met mensapen nog steeds geen rekening gehouden wordt met hygiëneregels’, zegt Leendertz. ‘Wij – en ook andere organisaties – hebben ze toch duidelijk gepubliceerd. Ze zijn ook terug te vinden in de richtlijnen van de internationale unie voor natuurbescherming IUCN.
Chimpansees zijn al een bedreigde diersoort. Wereldwijd zijn er nog maar ergens tussen de 150.000 en 250.000 over, een dramatische afname ten opzichte van een eeuw geleden, toen er nog twee miljoen waren. Door de verspreiding van de menselijke verkoudheid wordt het er niet beter op.